20 Σεπ 2022

“Οι άνθρωποι έχουν δύο βασικές ανάγκες. Τη σύνδεση και την αυθεντικότητα. Όταν η αυθεντικότητα απειλεί τη σύνδεση, η σύνδεση κατανικά την αυθεντικότητα”.
Gabor Mate

«Εξάρτηση» ή «εμμονή», είναι οι πρώτες έννοιες που ίσως να μας έρχονται στο μυαλό όταν ακούμε λέξεις όπως «δεσμός», «αλληλεξάρτηση» ή «προσκόλληση». Η έρευνα ωστόσο, υποστηρίζει πως απώτερος στόχος της τάσης προσκόλλησης ή δεσμού όπως και όλων των έμφυτων τάσεων, είναι η εξελικτική ικανότητα προσαρμογής στο περιβάλλον (Bowlby, 1969).

Η μητέρα παίζει πρωταρχικό ρόλο στην δημιουργία της προσωπικότητας μέσω του δεσμού που θα αναπτύξει με το βρέφος. Όταν το μωρό μαθαίνει πως κάποιος ανταποκρίνεται στις ανάγκες του, αναπτύσσει αναπαραστατικά μοντέλα σύμφωνα με τα οποία νιώθει ασφάλεια και ότι αξίζει την αγάπη. Όταν αντίθετα οι φροντιστές δεν είναι διαθέσιμοι, θα μπορούσε να νιώθει ανάξιο να αγαπηθεί και ότι η αγάπη δίνεται και λαμβάνεται υπό όρους. Μια περιοχή του εγκεφάλου που ονομάζεται προμετωπιαίος φλοιός ελέγχει ζωτικές λειτουργίες, όπως η ρύθμιση του σώματος και των συναισθημάτων, η επίγνωση του εαυτού, η ενσυναίσθηση, η κατανόηση της ηθικής και η επίτευξη της επικοινωνίας. Η έρευνα όμως απέδειξε ότι χωρίς εμπειρία συναισθηματικής προσκόλλησης, αυτή η περιοχή του εγκεφάλου δεν θα αναπτυχθεί όπως πρέπει. Το αναπτυξιακό τραύμα προκαλείται όταν στην πορεία της πρώιμης ανάπτυξής του το παιδί εκτίθεται στην έλλειψη σταθερού συναισθηματικού δεσμού και στην παρατεταμένη και επαναλαμβανόμενη παραμέληση ή κακοποίηση εκ μέρους των φροντιστών του.

Τύποι δεσμού στα παιδιά

Με το «Πείραμα του ξένου», η Mary Ainsworth εντόπισε τρεις τύπους δεσμού στα παιδιά ενώ αργότερα, η μαθήτριά της Mary Main επινόησε ακόμη έναν τέταρτο.

  • 1 ος τύπος: Ασφαλής συναισθηματικός δεσμός /ασφαλής προσκόλληση (secure attachment): Το βρέφος έχει αυτοπεποίθηση να εξερευνήσει το περιβάλλον του και ο γονέας είναι το ασφαλές λιμάνι του όταν βιώνει πρόβλημα. Ο γονέας επιτρέπει στο παιδί να εκφράζει τα αρνητικά του συναισθήματα. Είναι δοτικός και φροντιστικός.
  • 2 ος τύπος: Ανασφαλής συναισθηματικός δεσµός/ απορριπτική- αποφευκτική προσκόλληση (avoidant-insecure attachment). Τα παιδιά αυτά παρουσιάζουν συμπεριφορές συναισθηματικής αλλά και φυσικής απομάκρυνσης από τους γονείς. Δείχνουν να μην αισθάνονται άγχος, σα να είναι υπερβολικά ανεξάρτητα, κάτι που ερμηνεύεται ως αποκοπή του συναισθήματος. Ο φροντιστής είναι συχνά απορριπτικός και απόμακρος, ακόμη και χωρίς να το συνειδητοποιεί.
  • 3 ος τύπος: Ανασφαλής συναισθηματικός δεσµός/ αγχώδης- αμφιθυμική προσκόλληση (ambivalent attachment). Ο ανασφαλής – αμφιθυμικός δεσμός χαρακτηρίζεται από υπερβολική υπερπροστασία. Το παιδί μπορεί να την εισπράττει ως έκφραση αγάπης, καθώς ο γονέας εκφράζει εκτός από την ελεγκτικότητα, τρυφερότητα και φροντίδα στο παιδί. Το παιδί είναι επιφυλακτικό και συνεσταλμένο ως προς το περιβάλλον. Ο φροντιστής είναι ασυνεπής στα μηνύματα επικοινωνίας του παιδιού, και αντιδρά άλλοτε με ευαισθησία και άλλοτε με απόρριψη, ακόμη και χωρίς να το συνειδητοποιεί.
  • 4 ος τύπος: Ανασφαλής συναισθηματικός δεσµός/ αποδιοργανωµένη προσκόλληση (disorganized-insecure attachment): Ο τέταρτος αυτός τύπος δεσμού συσχετίζεται με προσωπικό ιστορικό κακοποίησης, απόρριψης και έλλειψης φροντίδας από τον γονέα. Πρόκειται για παιδιά που είτε μεγάλωσαν χωρίς γονεϊκό πρότυπο (π.χ. σε ιδρύματα), είτε οι γονείς τους υπήρξαν συναισθηματικά εντελώς αποστασιοποιημένοι. Ο φροντιστής συμπεριφέρεται με απρόβλεπτο και κάποιες φορές με ακραίο τρόπο, ακόμη και χωρίς να το συνειδητοποιεί.

Μια επισκόπηση ερευνών σε 21 μελέτες, δείχνουν ότι το 67% περίπου των βρεφών κρίνονται ασφαλή, το 21% κρίνονται ως ανασφαλή- αποφυγής και το 12% κρίνονται ως ανασφαλή- εμμονής (van Ijzendoorn, Goldberg, Kroonenberg, & Frenkel, 1992). Σε μη κλινικά δείγματα το 15% κατηγοριοποιείται ως τύπου αποδιοργάνωσης.

Τύποι δεσμού στους ενήλικες

Σύμφωνα με τον John Bowlby (1980), η ποιότητα δεσμού που έχει αναπτύξει το άτομο στα πρώτα χρόνια της ζωής του με τον φροντιστή του, επηρεάζει τον τρόπο που βλέπει τον εαυτό του και τον τρόπο που σχετίζεται, τόσο κατά τη διάρκεια της βρεφικής και παιδικής ηλικίας όσο και αργότερα στην ενήλικη ζωή του.

  1. Ασφαλής: Το άτομο που έχει αναπτύξει ασφαλές στυλ προσκόλλησης, συνάπτει στοργικές και συναισθηματικά στενές σχέσεις, υγιούς αλληλεξάρτησης. Αποδέχεται την ανάγκη του συντρόφου του για αυτονομία, χωρίς να αισθάνεται απόρριψη ή απειλή. Δείχνει ανοχή στις διαφορές και συγχώρεση. Επικοινωνεί τα συναισθήματα και τις ανάγκες του ειλικρινά και ανοιχτά, χωρίς να αποφεύγει τις συγκρούσεις. Είναι ζεστός και στοργικός γονέας. Τα παιδιά του είναι ασφαλώς συνδεδεμένα.
  2. Ανασφαλής – Αποφευκτικός: Πρόκειται για άτομα συναισθηματικά απόμακρα και απορριπτικά σε μια στενή σχέση. Αντιλαμβάνονται την οικειότητα ως απώλεια της ανεξαρτησίας. Δεν αισθάνονται άνετα να εκφράζουν τα συναισθήματά τους. Αποφεύγουν τη σύγκρουση και στη συνέχεια εκρήγνυνται. Ως γονείς, είναι συναισθηματικά μη διαθέσιμοι. Τα παιδιά τους είναι πιθανό να έχουν αποφευκτικές προσκολλήσεις.
  3. Ανασφαλής – Αγχωμένος: Το άτομο που έχει αναπτύξει αυτό τον τύπο προσκόλλησης νιώθει ανασφαλές στις στενές σχέσεις. Ανησυχεί συνεχώς ότι θα τον απορρίψουν ή/και θα τον εγκαταλείψουν. Απαιτεί συνεχείς διαβεβαιώσεις. Μηρυκάζει άλυτα ζητήματα του παρελθόντος από την οικογένεια καταγωγής, η οποία επηρεάζει αρνητικά τις παρούσες αντιλήψεις και σχέσεις (τραύμα, θυμός, απόρριψη). Διαθέτει φτωχά προσωπικά όρια. Είναι απρόβλεπτο, κυκλοθυμικό και συνδέεται μέσω της σύγκρουσης. Δε συντονίζεται με συνέπεια με τα παιδιά του, τα οποία είναι πιθανό να συνδέονται με αγωνία.
  4. Ανασφαλής – Αποδιοργανωμένος: Το άτομο αυτό το κατακλύζουν αναμνήσεις από προηγούμενα τραύματα, που δεν έχει πενθήσει αρκετά. Δεν μπορεί να διαχειριστεί την συναισθηματική εγγύτητα σε μια σχέση. Έχει χαμηλή συναισθηματική αυτορρύθμιση, ενώ συχνά παγώνει το συναίσθημα για να αποφύγει τον πόνο. Ενδέχεται να υποφέρει από σοβαρή κατάθλιψη ή μετατραυματικό στρες. Συχνά εκδηλώνει αντικοινωνική συμπεριφορά, έλλειψη ενσυναίσθησης και τύψεις. Πιθανό να κακοποιεί τα παιδιά του, τα οποία με τη σειρά τους πιθανό να αναπτύξουν ανοργάνωτη προσκόλληση.

Άλλες επιπτώσεις του Ανασφαλούς Δεσμού στην εφηβική και ενήλικη ζωή

Οι έρευνες επιβεβαιώνουν ότι ο τύπος προσκόλλησης μπορεί να επηρεάσει την αυτοεκτίμηση, την αυτοπεποίθηση και τις κοινωνικές δεξιότητες του ενήλικα. Τα παιδιά με ιστορικό ΜΗ ασφαλούς προσκόλλησης τείνουν να εμπλέκονται περισσότερο με το φαινόμενο bullying, παρά τα παιδιά με ασφαλή προσκόλληση. Από την άλλη, η απουσία φροντίδας ή το άλλο άκρο η έντονη υπερπροστατευτικότητα από τους γονείς, έχει συνδεθεί με την εμφάνιση διαταραχών στην πρόσληψη τροφής όπως η βουλιμία, η ανορεξία και η διαταραχή επεισοδιακής υπερφαγίας. Τέλος, δεν είναι ασυνήθιστο για τους ανασφαλώς προσκολλημένους ενήλικες να έχουν προβλήματα ψυχικής υγείας όπως κατάθλιψη, διαταραχή μετατραυματικού στρες ή διαταραχές χρήσης ουσιών και αλκοόλ.

Αφού μας επηρεάζει τόσο πολύ, μπορεί ο τύπος του συναισθηματικού δεσμού να αλλάξει;

Μολονότι τα μοτίβα προσάρτησης δείχνουν να μεταβιβάζονται από τη μία γενιά στην επόμενη, όλοι οι επιστήμονες συμφωνούν πως ΔΕΝ είναι απόλυτα καθοριστικό το ιστορικό προσκόλλησης. Μια υγιής ενήλικη σχέση ή/ και η βοήθεια από την ψυχοθεραπεία μπορεί να εξισορροπήσει τις συνέπειες μιας άσχημης παιδικής ηλικίας. Δεν είναι αυτό που μας συνέβη ως παιδί που έχει μεγαλύτερη σημασία – είναι το κατά πόσο το αναγνωρίζουμε και πώς το διαχειριζόμαστε.

Βιβλιογραφία:

Bowlby J (1958). The nature of the Child’s tie to his mother.

Bowlby, J. A Secure Base: Clinical Applications of Attachment Theory. London: Routledge; 2012.

Cassidy J, Jones JD, Shaver PR. Contributions of attachment theory and research: a framework for future research, translation, and policy. Dev Psychopathol. 2013;25(4 Pt 2):1415-34. doi: 10.1017/S0954579413000692

Hazan, Cindy, and Philip Shaver. “Romantic Love Conceptualized as an Attachment Process .” University of Denver, 5 Mar. 1986.

K. Bartholomew et al. Attachment styles among young adults: A test of a four-category model.Journal of Personality and Social Psychology (1991)

L.J. Berlin et al. Enhancing early child-parent relationships: Implications of adult attachment research. Infants and Young Children (2002)

Leblanc É, Dégeilh F, Daneault V, Beauchamp MH, Bernier A. Attachment Security in Infancy: A Preliminary Study of Prospective Links to Brain Morphometry in Late Childhood. Front Psychol. 2017;8:2141.doi: 10.3389/fpsyg.2017.02141

Mccarthy G. Attachment style and adult love relationships and friendships: a study of a group of women at risk of experiencing relationship difficulties. Br J Med Psychol. 1999;72 ( Pt 3):305-21. doi:10.1348/000711299160022

P. Ravitz et al.Adult attachment measures: A 25-year review

Journal of Psychosomatic Research (2010)

Salter, MD, Ainsworth, MC, Blehar, EW, & Wall, SN. Patterns of Attachment: A Psychological Study of the Strange Situation. New York: Taylor & Francis; 2015.