Θετική Πειθαρχία: Πώς γίνεται;

Έκανα ένα πείραμα: Ζήτησα από μια ομάδα μαμάδων, μελλουσών μαμάδων και παιδαγωγών, οι οποίες παρακολουθούσαν το πρόγραμμα «Υπέροχα Νήπια», ποιες είναι οι τρεις πρώτες λέξεις που τους έρχονται στο νου όταν ακούνε τη λέξη «πειθαρχία». Στην πλειοψηφία τους απάντησαν με λέξεις όπως «κλάμα», «τιμωρία», «αυστηρότητα». Ένα ελάχιστο ποσοστό απάντησε με λέξεις όπως «στόχος» και «όραμα».

Ως πειθαρχία, μπορεί να οριστεί η υποταγή σε ανωτέρους (Μπαμπινιώτης , 2019). Κι αν η πειθαρχία πηγάζει από μέσα μας κι όχι από έξω μας; Αν η εσωτερική εστία αξιολόγησης μας ωθεί στο να βάζουμε στόχους και να τους πετυχαίνουμε; Στο να υπακούμε σε αξίες και στο να σεβόμαστε τους άλλους; Σύμφωνα με τις αρχές της θετικής διαπαιδαγώγησης, η αληθινή πειθαρχία έχει να κάνει με την καθοδήγηση, την εκπαίδευση και την ενθάρρυνση των παιδιών. Απώτερος στόχος της είναι η αυτό-πειθαρχία: η δημιουργία μιας εσωτερικής εστίας ελέγχου, η ενδυνάμωση του εσωτερικού κινήτρου και η συναισθηματική αυτορρύθμιση.

 

Τιμωρία versus Πειθαρχία

Η πειθαρχία επικεντρώνεται στο μέλλον διδάσκοντας, καθοδηγώντας και ενθαρρύνοντας το παιδί προς τις επιθυμητές συμπεριφορές, ενώ η τιμωρία επικεντρώνεται στο παρελθόν, στις ανεπιθύμητες συμπεριφορές και στην καταστολή τους. Η θετική πειθαρχία στοχεύει στην πρόληψη με τροποποίηση περιβάλλοντος (πρόσθεση, αφαίρεση ή αλλαγή στον χώρο), χρησιμοποιεί το παράδειγμα των γονέων ως πρότυπο (τα παιδιά που τους φωνάζουν, φωνάζουνε κι αυτά σε άλλους όταν θυμώνουν) και το ενισχυτικό μήνυμα – εγώ (πχ «Το ταξίδι ήταν πολύ ευχάριστο και ασφαλές  σήμερα που συζητούσατε και παίξατε ήρεμα στο αυτοκίνητο»).

Ακόμη κι όταν η συμπεριφορά του παιδιού δεν είναι επιθυμητή, επιδιώκεται η συνέπεια  και η επιδιόρθωση αλλά OXI η τιμωρία. Αν για παράδειγμα το παιδί ρίξει τον χυμό του κάτω, το να καθαρίσει ανάλογα με την ηλικία μονάχο ή μαζί μας τη ζημιά, είναι επιδιόρθωση και όχι τιμωρία. Το να μην πάμε στις κούνιες επειδή δεν έκανε εγκαίρως τα μαθήματά του και δεν μένει χρόνος μέχρι την βραδινή ρουτίνα είναι συνέπεια, όχι τιμωρία. Το να μη φάει παγωτό επειδή έριξε τον χυμό ή επειδή δεν έκανε εγκαίρως τα μαθήματά του, είναι τιμωρία -η συνέπεια δεν σχετίζεται με την συμπεριφορά.

Με την εφαρμογή της θετικής πειθαρχίας, παιδί και γονέας έρχονται πιο κοντά, ενισχύεται η σχέση και η σύνδεση, περιορίζεται ο αγώνας εξουσίας. Και αυτό γιατί με την ενεργητική ακρόαση ο γονέας αναζητά τις ανάγκες και τα συναισθήματα που προκάλεσαν τη συμπεριφορά. Συνεργάζεται με το παιδί για την επιδιόρθωση, γίνονται σύμμαχοι απέναντι στην ανεπιθύμητη συμπεριφορά. Το παιδί δεν είναι αντιμετωπίζεται ως πρόβλημα.

Οι ανταμοιβές ωστόσο, δεν θεωρούνται εργαλείο θετικής πειθαρχίας, αφού μεταφέρουν την εστία αξιολόγησης από το παιδί στον ενήλικα. Θέλουμε τα παιδιά να μελετούν για το δικό μας μπράβο και για τους βαθμούς ή επειδή πραγματικά ενδιαφέρονται για τα μαθήματα; Στον αντίλογο ότι έτσι εκπαιδεύονται στην υπευθυνότητα, μπορούμε να αντιτείνουμε ότι η υπευθυνότητα μπορεί να διδαχθεί με τις δουλειές του σπιτιού ή με τη φροντίδα ενός κατοικίδιου.

Και βέβαια, είναι πολύ σημαντικό ο γονέας να έχει τις κατάλληλες προσδοκίες από το μωρό, νήπιο ή παιδί σχολικής ηλικίας, ανάλογα με το αναπτυξιακό στάδιο το οποίο διανύει και την ιδιοσυγκρασία του. Είναι άδικο να τιμωρούμε ένα υπερκινητικό παιδί που είναι κλεισμένο σε ένα διαμέρισμα επειδή το αδελφάκι του στην ίδια ηλικία ήταν πολύ πιο ήσυχο, όπως και άτοπο το να περιμένουμε πως ένα τετράχρονο θα είναι πάντα συνεπές με την συμφωνία μας.

 

Θετική πειθαρχία για μωρά 0-1

Νούμερο ένα παράγοντας είναι η αυτοφροντίδα του γονέα: διάλειμμα ή/και ύπνος  όταν κοιμάται το μωρό, χρόνος για το ζευγάρι, συζήτηση για καταμερισμό καθηκόντων, επαφή με φίλους – έστω ένα τηλέφωνο. Στόχος είναι να είναι όσο πιο ήρεμοι γίνεται οι γονείς ώστε να μπορούν να συνδεθούν με το μωρό αλλά και να μην διαχέουν ένταση στο σπίτι.

Τα μωρά είναι ήρεμα όταν οι γονείς προστρέχουν στο κλάμα τους. Το μωρό δεν προσπαθεί να τους «χειραγωγήσει», αλλά ζητά να καλυφθούν οι ανάγκες του: πείνα, κούραση, προσοχή, άγγιγμα.

Πολύ χρήσιμο εργαλείο για αυτή την ηλικία είναι η απόσπαση / ανακατεύθυνση. Όταν γκρινιάζει που το αλλάζουμε, μπορούμε να του δώσουμε ένα παιχνίδι ή να του τραγουδήσουμε. Άμα πιάσει ένα μαχαίρι, μπορούμε να του δώσουμε ένα κουτάλι κι αν δούμε ότι κατευθύνεται προς τα cd, μπορούμε να του στρέψουμε την προσοχή στα πλαστικά μας μπολ.

Ένα μωρό στο σπίτι χρειάζεται διαρκή επίβλεψη για την ασφάλειά του αλλά και  τροποποίηση περιβάλλοντος ώστε να είναι το σπίτι ασφαλές και προσβάσιμο και να ελαττώσουμε τα «όχι». Και φυσικά  πρόληψη για πείνα, κούραση, υπερβολικά ερεθίσματα, πλήξη. Με ένα μωρό που πεινάει, η διεκπεραίωση μιας απλής εργασίας, μπορεί να αποβεί για τον ενήλικα ολόκληρη περιπέτεια.

 

Εργαλεία θετικής πειθαρχίας για νήπια και παιδιά σχολικής ηλικίας

Η Πρόληψη είναι πάντα σημαντική, είτε πρόκειται για προληπτικά μηνύματα –εγώ («Μόλις κάνεις άλλους δύο γύρους τσουλήθρα, θα πάμε σπίτι») , είτε για τροποποίηση περιβάλλοντος. Όσον αφορά τις δραστηριότητες, χρειάζεται έγκαιρος σχεδιασμός, ειδικά αν ξέρουμε ότι το παιδί μας αναστατώνεται όταν πρέπει να διακόψει μια δραστηριότητα ή όταν πρέπει να φύγει από κάπου. Όσον αφορά την καθημερινότητα, είναι σημαντικό να διατηρούμε σταθερές ώρες για γεύματα, ύπνο και δραστηριότητες. Μια ιδέα, είναι να φτιάξουμε μαζί με το παιδί πίνακες με εικόνες ή ζωγραφιές που να περιγράφουν τις ρουτίνες.

Οι κανόνες χρειάζεται να είναι λίγοι, απλοί και αδιαπραγμάτευτοι και να ισχύουν για όλους.

Ο ακρογωνιαίος λίθος της θετικής πειθαρχίας είναι η θετική συμπεριφορά και έκφραση των γονέων. Θα παρατηρήσουμε πως η ατμόσφαιρα στην οικογένεια αλλάζει, απλώς και μόνο χρησιμοποιώντας εναλλακτικές στο «όχι». Πόσο διαφορετικό ακούγεται το «Όχι, δεν μπορώ να παίξουμε τώρα» από το «Μόλις ο δείκτης πάει στο έξι, σου υπόσχομαι πως θα παίξουμε παρέα»; Πόσο διαφορετικά ηχεί άραγε στα αυτιά των παιδιών το να τους προτείνουμε να χοροπηδήσουν στο πάτωμα από το να τσιρίξουμε να κατέβουν από τον καναπέ; Επίσης, ποιά ήταν η τελευταία φορά που στείλατε σε κάποιο μέλος της οικογένειας ένα μήνυμα που να του ενισχύει την αίσθηση ότι το αγαπούν, ότι τα καταφέρνει και ότι ανήκει; Μήπως θεωρούμε την αγάπη και την εκτίμηση αυτονόητη και τελικά εκφράζουμε μονάχα την επίκριση;

Με τα νήπια, η επιλεκτική αγνόηση ορισμένων αρνητικών συμπεριφορών μπορεί επίσης να λειτουργήσει ως εργαλείο θετικής πειθαρχίας. Η ίδια αρνητική για εμάς συμπεριφορά, μπορεί να κρύβει μια διαφορετική κάθε φορά ανάγκη του παιδιού: να το προσέξουμε, να το απολαύσουμε, να διασκεδάσουμε μαζί του, να το βοηθήσουμε, να το προστατεύσουμε, να το παρηγορήσουμε ή να το βοηθήσουμε να οργανώσει τα συναισθήματά του. Μερικές φορές, αντί να εστιάσουμε στην αρνητική συμπεριφορά, μπορούμε απλώς να εφαρμόσουμε τον κανόνα των 10 λεπτών θετικής προσοχής την ημέρα, να καλύψουμε δηλαδή την ανάγκη του παιδιού με την αμέριστη προσοχή και παρουσία μας και με κοινές δραστηριότητες.

Για τα νήπια η ανακατεύθυνση είναι συχνά ένα χρήσιμο εργαλείο πειθαρχίας. Βασική προϋπόθεση να έχει προηγηθεί η σύνδεση: κατεβαίνουμε στο ύψος του παιδιού, το κοιτάμε στα μάτια, το αγγίζουμε αν μας το επιτρέπει μαλακά στην πλάτη και του  προτείνουμε μια εναλλακτική χρήση αντικειμένου ή δράσης που να κάνει αποδεκτή τη συμπεριφορά.

Για να επιτευχθεί η σύνδεση, χρειάζεται να αναγνωρίσουμε τα συναισθήματα του παιδιού:   « Δεν σου αρέσει που πρέπει να σταματήσεις το παιχνίδι σου στη μέση για να φύγουμε» ή «Θυμώνεις που δεν τα καταφέρνεις με αυτό το δύσκολο παζλ» – χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν θα φύγουμε ή ότι επιτρέπεται να πετάει τα κομμάτια του παζλ παντού. Όταν ο γονέας ασκεί την ενεργητική ακρόαση, πρώτον το μικρό παιδί καταλαβαίνει ότι το ενσυναισθάνονται και δεύτερον, εκπαιδεύεται στο να αναγνωρίζει, να εκφράζει και να ρυθμίζει τα συναισθήματά του.

Η παροχή επιλογών είναι ένα χρήσιμο εργαλείο θετικής πειθαρχίας που συχνά ξεχνάμε. Πχ «Θέλεις μήλο ή μπανάνα;» (όταν δυσανασχετεί που θα φάει φρούτα),  «Θέλεις να φορέσεις το κόκκινο ή το ροζ μπλουζάκι;» (για να γίνει το ντύσιμο πιο ενδιαφέρον). Οι επιλογές δίνουν στο παιδί μια αίσθηση ελέγχου, οπότε γίνεται πολύ πιο συνεργάσιμο. Εξάλλου, σε βάθος χρόνου, η παροχή επιλογών χτίζει παιδιά με εσωτερική εστία αξιολόγησης: εκπαιδεύονται στο να λαμβάνουν αποφάσεις και να αντιμετωπίζουν τις συνέπειες. Για τα νήπια, δύο ή τρεις επιλογές αρκούν, ώστε να μην μπερδευτούν. Σαφώς και υπάρχουν κόκκινες γραμμές στις οποίες δεν υπάρχουν επιλογές, όπως θέματα που αφορούν την υγεία και την ασφάλεια του παιδιού, τον ύπνο και την παρακολούθηση του σχολείου το πρωί.

Ως ενήλικας, ο γονέας χρειάζεται να καθοδηγεί το παιδί στην επίλυση προβλημάτων. Ορίζει το πρόβλημα και προτείνει εναλλακτικές λύσεις. Όταν το νήπιο είναι πολύ μικρό, η λύση είναι απλή και προτείνεται από τον γονέα. Όσο μεγαλώνει το νήπιο, επιλέγει μεταξύ 2 ή 3 εναλλακτικών, ενώ όταν φτάσει στην προσχολική ηλικία, ο γονέας μπορεί να του ζητάει να προτείνει και το ίδιο λύσεις.

Η επανόρθωση της ζημιάς που έκανε το παιδί κατά λάθος ή πάνω στα νεύρα του είναι επίσης μέρος της θετικής πειθαρχίας. Είναι προτιμότερο το παιδί να διορθώσει το λάθος, να κατανοήσει πως οι πράξεις του έχουν συνέπειες (πχ. κολλάει τη σχισμένη σελίδα, μαζεύει το χυμό που χύθηκε) ώστε να χτίσει μια υγιή αίσθηση του εαυτού, παρά να αναγκαστεί να ζητήσει μηχανικά συγγνώμη.

Στο πλαίσιο της θετικής διαπαιδαγώγησης, αναφερόμαστε στις φυσικές συνέπειες ως το φυσικό αποτέλεσμα των πράξεων του παιδιού χωρίς την παρέμβαση του γονιού. Οι γονείς που δεν είναι υπερπροστατευτικοί  επιτρέπουν να επέλθουν, όταν δεν διακυβεύεται η ασφάλεια του παιδιού (πχ το παιδί δεν προετοιμάζεται αρκετά για ένα διαγώνισμα και παίρνει χαμηλό βαθμό). Ως λογικές συνέπειες ορίζουμε το λογικό αποτέλεσμα της πράξης του παιδιού, αλλά επιβάλλονται από το γονιό. Πχ ξοδέψαμε πολύ χρόνο για να μαζέψουμε τα σκόρπια παιχνίδια και δεν προλαβαίνουμε να του διαβάσουμε παραμύθι πριν τον ύπνο. Είναι σημαντικό να είναι σχετιζόμενες με τη συμπεριφορά που προηγήθηκε και να υπάρχει πάντα σεβασμός προς το παιδί. Οι λογικές συνέπειες χρησιμοποιούνται μόνο όταν το παιδί μπορεί να καταλάβει σύνδεση αιτίου-αιτιατού (3+ ετών).

Ένα από τα βασικότερα εργαλεία θετικής πειθαρχίας είναι ο γονέας ως πρότυπο. Τα παιδιά μιμούνται περισσότερο τις συμπεριφορές των γονέων, παρά ακολουθούν τις συμβουλές τους. Ας αποφύγουμε λοιπόν συμπεριφορές που δεν θέλουμε να δούμε στα παιδιά μας. Η περιγραφή επίσης της συμπεριφοράς μας, χρησιμεύει στο να γίνει πιο συνειδητή η σύνδεση στο παιδί. Πχ «Τελείωσα με αυτό το βιβλίο. Το βάζω πίσω στη θέση του» ή «Θύμωσα πολύ. Ας πάρω βαθιές ανάσες». 

Οι επιστήμονες υποστηρίζουν ότι για να ηρεμήσει η αμυγδαλή, για να βγούμε δηλαδή από μια κατάσταση κρίσης (fight, flight, freeze) χρειαζόμαστε τουλάχιστον είκοσι λεπτά. Σε αντιδιαστολή με το γνωστό time out, η θετική πειθαρχία προτείνει το time in. Όταν το παιδί έχει κατακλυστεί από έντονα συναισθήματα και δεν μπορεί να επικοινωνήσει, αντιθέτως χτυπάει, σπάει πράγματα κλπ, αντί να οδηγήσουμε το παιδί σε απομόνωση με τιμωρητικό ύφος ώστε να σκεφτεί το λάθος που έκανε (time out), προτείνουμε να πάρουμε το παιδί από την κατάσταση που προκαλεί  την ένταση και να περιμένουμε δίπλα του μέχρι να ηρεμήσει (time in). Μπορούμε εναλλακτικά να οδηγήσουμε το παιδί σε ένα ειδικό σημείο που έχουμε προσυμφωνήσει και δημιουργήσει μαζί, την δική του γωνιά της ηρεμίας: ένα μέρος στο δωμάτιό του με μαξιλάρια, μουσική, ζωγραφική, ένα θυμόμετρο που μαζί κολλήσαμε στον τοίχο, τα sensory bottles ή ό,τι άλλο το ηρεμεί. Το παιδί επιστρέφει όταν έχει ηρεμήσει και είναι έτοιμο να συζητήσει.

Όταν το συναισθηματικό πλημμύρισμα έχει πια υποχωρήσει, ο γονέας βοηθά τη διαδικασία αναγνωρίζοντας τα συναισθήματα του παιδιού («Καταλαβαίνω ότι θύμωσες με τον αδελφό σου»). Περιγράφει τη συμπεριφορά που οδήγησε στο time in και τις συνέπειές της στους άλλους, χωρίς κατηγορίες και επικρίσεις («Τρομοκρατήθηκα όταν σε είδα να τον χτυπάς») και περιγράφει ή ρωτάει το παιδί (ανάλογα με την ηλικία) τι θα μπορούσε να είχε κάνει διαφορετικά («Την επόμενη φορά μπορείς να του περιγράψεις πόσο έχεις θυμώσει μαζί του. Στο σπίτι αυτό όμως απαγορεύεται να χτυπάμε»).

Βασικοί στόχοι της θετικής πειθαρχίας είναι να αναπτυχθεί το παιδί σε ενήλικα με κοινωνικές δεξιότητες όπως υπευθυνότητα, ενσυναίσθηση, ικανότητα επίλυσης προβλημάτων και αυτοέλεγχο. Ο γονέας που ασκεί την θετική πειθαρχία δεν πληγώνει τη σχέση του με το παιδί αλλά την ενισχύει. Το αποτέλεσμα; Τα παιδιά είναι πειθαρχημένα ακόμη κι όταν οι γονείς ή άλλα άτομα με κύρος ΔΕΝ είναι μπροστά.

 

Βιβλιογραφικές αναφορές

Alberta Health Services, (2009) & Gordon Hellas (2019). Υπέροχα Νήπια: Οδηγός Εκπαιδευτή. Αθήνα: Gordon Hellas.

Arnall, J. (2008). Πειθαρχία χωρίς τιμωρία. Αθήνα: Gordon Hellas, ΜΑΡΤΗΣ.

Gordon, T. (2003). Τα μυστικά του αποτελεσματικού γονέα. Μια πρωτοποριακή μέθοδος εκπαίδευσης γονέων για την ανατροφή υπεύθυνων παιδιών. Αθήνα: Gordon Hellas, ΜΑΡΤΗΣ.

Hoffman, K., Cooper, G., Powell B. (2018). Ο κύκλος της ασφάλειας: Πώς να μεγαλώσετε συναισθηματικά ασφαλή παιδιά. Εκδόσεις ΙΡΙΔΑ.

Joelle Alexander, J. (2020). Πώς οι Δανοί εκπαιδεύουν τα πιο ευτυχισμένα παιδιά στο σχολείο και στην οικογένεια. Αθήνα: Εκδόσεις Διόπτρα.

Levine, M. (2017). Το τίμημα της αφθονίας. Αθήνα: Gordon Hellas, ΜΑΡΤΗΣ.

Sears, W. & Sears, M. (2019). The baby book: Όλα όσα χρειάζεται να γνωρίζετε για το μωρό σας από τη γέννησή του μέχρι τα δύο του χρόνια. Αθήνα: Εκδόσεις ΚΑΚΤΟΣ & Gordon Hellas

Shaefer, Ch – DiGirolamo, Th. (2016). AGES & STAGES ΣΤΑΔΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ.
Αθήνα: Gordon Hellas, ΜΑΡΤΗΣ.

Γουάικοφ, Τζ., Γιούνελ, Μπ., (2019). Πειθαρχία χωρίς ξύλο και φωνές. Ν. Ηράκλειο: Εκδόσεις ΜΙΝΩΑΣ.

Μπαμπινιώτης, Γ. (2019). Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας. Κέντρο Λεξικολογίας