Ενεργητική Ακρόαση: εύκολο να το λες, δύσκολο να το κάνεις

«Μα τι μάνα είμαι εγώ; Εγώ πάντα νόμιζα πως το ακούω το παιδί μου κι όμως τώρα έχω γεμίσει τύψεις κι ενοχές που ανακάλυψα πόσα λάθη κάνω!» ομολογούν οι περισσότερες μητέρες στην Εκπαίδευση Αποτελεσματικού Γονέα.

Τι σημαίνει όμως στην πραγματικότητα Ενεργητική Ακρόαση;

Κατά την διάρκεια του μεταπτυχιακού μου στην Προσωποκεντρική Προσέγγιση εκπαιδεύτηκα με εργαστήρια ενσυναίσθησης, workshops δηλαδή των τριών, θεραπευτής, θεραπευόμενος και παρατηρητής όπου προσπαθούσαμε όσο γίνεται να μπαίνουμε κάτω από το πετσί του άλλου, να δείχνουμε αποδοχή, θετική δηλαδή στάση ακόμη κι όταν δεν συμφωνούσαμε, αλλά και να είμαστε αυθεντικοί. Στην Εκπαίδευση Αποτελεσματικού Γονέα όμως, στην ποιότητα αυτή που είχαμε ήδη καλλιεργήσει αρκετά προστέθηκε ως εργαλείο και η δεξιότητα της Ενεργητικής Ακρόασης: η δεξιότητα του να αντανακλούμε πίσω στον συνομιλητή μας τόσο την ουσία των λεγόμενών του όσο και το υποβόσκον συναίσθημα. Συνειδητοποίησα δηλαδή πόσο σημαντικό είναι να ακούμε και πίσω από τις λέξεις: πέρα από τα γεγονότα υπάρχει και το συναίσθημα που υπονοείται και που συχνά ούτε ο ίδιος ο άνθρωπος που βιώνει το πρόβλημα δεν έχει συνειδητοποιήσει.

Συχνά λάθη:

Ως δώδεκα εμπόδια επικοινωνίας, ο Thomas Gordon όρισε τα λάθη τα οποία όλοι διαπράττουμε, με τις καλύτερες πάντα προθέσεις, στην προσπάθειά μας να βοηθήσουμε κάποιο αγαπημένο μας άτομο που υποφέρει:

Εντολές ή διαταγές όπως «Σταμάτα να γκρινιάζεις», «Προσπάθησε πάλι», αφαιρούν από τον συνομιλητή μας την ευθύνη των πράξεών του και προκαλούν φόβο, αντίσταση, αντίλογο. Όταν πρόκειται για παιδιά, οι απειλές τύπου «Αν δεν σταματήσεις να κλαις θα πας στο δωμάτιό σου», εκτός του ότι επικοινωνούν έλλειψη αποδοχής, προκαλούν και σε «δοκιμή» των προκαλούμενων απειλών. Κάποια παιδιά υποτάσσονται και σε βάθος χρόνου αποσύρονται από την σχέση τους με τον γονέα ενώ κάποια αντιδρούν σθεναρά δημιουργώντας εντάσεις στην οικογένεια.

Όταν πάλι ηθικολογούμε, κάνουμε κήρυγμα ή επιχειρηματολογούμε, όχι απλά δημιουργούμε συναισθήματα ενοχής στον συνομιλητή μας που ήδη βιώνει πρόβλημα, αλλά ενίοτε και σθεναρή αντίσταση ή αντίστροφο κήρυγμα «Σε είδαμε κι εσένα που τα ξέρεις όλα πώς τα έχεις καταφέρει στην ζωή σου».

Εμένα παλιότερα από όλα τα εμπόδια επικοινωνίας, η σπεσιαλιτέ μου ήταν το να δίνω συμβουλές. Πάντα με τις καλύτερες προθέσεις, έσπευδα να βρω την λύση στα προβλήματα των φιλενάδων μου αλλά μαντέψτε τι συνέβαινε: ένιωθαν μάλλον άσχημα γιατί ήταν σα να τις άκουγε ένας ειδήμονας και όχι κάποιος που μπορεί να τους δώσει χώρο και χρόνο να βιώσουν σε βάθος το πρόβλημά τους. Το κανάλι επικοινωνίας έκλεινε αυτόματα, αφού ένιωθαν ακόμη πιο μόνες. Στην περίπτωση των παιδιών το να δίνουμε συμβουλές, ουσιαστικά παίρνει την ευθύνη από το παιδί και δεν του επιτρέπει να γίνει ένας αυτόνομος ενήλικας. Δεν θα συμβουλεύσουμε το παιδί μας θα μου πείτε; Βεβαίως, αλλά όχι την στιγμή που είναι σε βαθιά κρίση γιατί ΔΕΝ μπορεί να μας ακούσει. Όταν το παιδί βιώνει πρόβλημα επιδιώκουμε να του δώσουμε χώρο να μαλακώσει το συναισθηματικό πλημμύρισμα ώστε να βρει το ίδιο την λύση που του ταιριάζει, εκτός κι αν μας ζητήσει συμβουλευτική. Ανατρεπτικό; Λειτουργεί όμως στην πράξη, με εξαιρετικά αποτελέσματα. Σε μια ήρεμη κατάσταση χωρίς πρόβλημα, μπορούμε άνετα να μιλήσουμε για τις αξίες και τις πεποιθήσεις μας στα παιδιά και μάλιστα τότε έχουν περισσότερες πιθανότητες να μας ακούσουν.

Όταν πάλι κρίνουμε ή κατηγορούμε τον συνομιλητή μας που μας διηγείται το πρόβλημά του «Εσύ φταις που τον ανέχεσαι ακόμη έτσι όπως σου φέρεται» ή «Επειδή δεν διαβάζεις παίρνεις τόσο χάλια βαθμούς», το μόνο που καταφέρνουμε είναι να κλείσουμε το κανάλι επικοινωνίας, αφού και πάλι μιλάμε από την θέση του ειδήμονα. Παρομοίως, βάζοντας ταμπέλες στον συνομιλητή μας όπως «Είσαι κακομαθημένο» ή «Είσαι γκρινιάρα», από την μια πλήττουμε την αυτοεικόνα κάποιου που ήδη βιώνει πρόβλημα την ώρα που μας μιλάει, από την άλλη οι ταμπέλες μπορούν να λειτουργήσουν και ως αυτοεκπληρούμενη προφητεία: ένα παιδί ή ένας υπάλληλος, αν βολευτεί στην ταμπέλα του «τεμπέλη», γιατί να προσπαθήσει;

Ακόμη και ο έπαινος πάντως αν το καλοσκεφτούμε, δεν βοηθάει όταν κάποιος θέλει να μας διηγηθεί τον πόνο του. Τι νόημα έχει να μας πουν «Είσαι κούκλα, δεν έχεις ανάγκη, θα βρεις αμέσως άλλον σύντροφο» όταν εμείς θρηνούμε για την σχέση που μόλις χάσαμε; Και πάλι το συναίσθημα που μας γεννιέται είναι μοναξιά γιατί ΔΕΝ μας ακούνε. Με τον ίδιο τρόπο, όταν προσπαθούν να μας καθησυχάσουν την ώρα που είμαστε σε κρίση, το πιο πιθανό είναι να νιώσουμε πως δεν μας καταλαβαίνουν. Νομίζουμε πως κανείς σε ολόκληρο τον κόσμο δεν καταλαβαίνει το μέγεθος του προβλήματός μας  και βιώνουμε μια απέραντη μοναξιά. Όλοι χρειαζόμαστε μια ζεστή αγκαλιά να χωθούμε μέσα όταν δεν είμαστε καλά, μια αγκαλιά όμως που να χωράει όλο μας τον πόνο, που να τον αναγνωρίζει και να τον καλοδέχεται αντί να τον κουκουλώνει.

Ένα ακόμη λάθος, σύνηθες ανάμεσα στους εργαζόμενους στον χώρο της ψυχικής υγείας, είναι πως προσπαθούμε να ερμηνεύσουμε, να αναλύσουμε και να βγάλουμε μια κάποια διάγνωση από τα λεγόμενα του ατόμου που υποφέρει. Και πάλι, αυτός που βιώνει πρόβλημα νιώθει ότι δεν τον ακούμε ισότιμα αλλά αφ’ υψηλού με τον κίνδυνο να σταματήσει να μιλάει γιατί όσο μιλάει, τόσο νιώθει ότι «εκτίθεται».

Παρόμοια λειτουργεί  και η διερεύνηση ή ανάκριση, που μπορεί εμείς να την κάνουμε με τις καλύτερες προθέσεις ώστε να εξιχνιάσουμε την ρίζα του προβλήματος, ο συνομιλητής μας όμως ίσως συχνά να νιώθει ότι παραβιάζεται ο ειρμός της σκέψης του με τις ερωτήσεις μας αλλά και ο ρυθμός του, ότι δεν του δίνεται ο χώρος και ο χρόνος που χρειάζεται ο δικός του οργανισμός ώστε να αναγνωρίσει το πρόβλημά του, να κάνει τις κατάλληλες διεργασίες και να το λύσει ή να το αποδεχτεί.

Τέλος, ένα κόλπο που χρησιμοποιούν συνήθως οι άνθρωποι με τα μικρότερα παιδιά ή με τους ενήλικες όταν δεν αντέχουν να ακούνε τόσο πόνο, είναι να τους αποσπάσουν την προσοχή, να αλλάξουν θέμα. Πολλοί θεραπευόμενοί μου διηγούνται πως αντιμετωπίζουν μια παρόμοια στάση από το κοντινό τους περιβάλλον όταν προσπαθούν να μιλήσουν για τα προβλήματά τους, με αποτέλεσμα να αισθάνονται εντελώς αποκαρδιωμένοι γιατί νιώθουν πως κανείς δεν τους δίνει σημασία.

Βεβαίως, τα δώδεκα εμπόδια επικοινωνίας δεν αποτελούν όλα τους εμπόδια όταν ο ομιλητής δεν βιώνει πρόβλημα. Όταν για παράδειγμα είμαστε σε μια ήρεμη, χωρίς ένταση και συγκρούσεις κατάσταση έχουμε το δικαίωμα και καμιά φορά και την υποχρέωση να συμβουλεύσουμε και να μιλήσουμε για τις αξίες μας στα παιδιά.

Ασκώντας την Ενεργητική Ακρόαση, είναι εκπληκτικό να διαπιστώνει κανείς πως ο συνομιλητής που διηγείται το πρόβλημά του, όταν βεβαιωθεί πως ακούγεται ειλικρινά, πως γίνονται αντιληπτά τα γεγονότα που τον απασχολούν αλλά και ότι αναγνωρίζονται και γίνονται αποδεκτά τα συναισθήματά του, όσο δύσκολα και αν είναι, ενθαρρύνεται να πάει όλο και πιο βαθιά σε εσωτερικές διεργασίες που ίσως αρχικά δεν μπορούσε καν να φανταστεί. Σιγά – σιγά, το κρεμμύδι ξεφλουδίζεται. Το συναισθηματικό του πλημμύρισμα υποχωρεί και οι νοητικές διεργασίες επιταχύνονται, με αποτέλεσμα συχνά να βρίσκει μόνος του την λύση. Ακόμη όμως κι αν πρόκειται για ένα πρόβλημα που δεν λύνεται, για μια κατάσταση μη αναστρέψιμη, το άτομο που νιώθει πως ακούγεται, ανακουφίζεται και η αίσθηση του πόνου μαλακώνει.

Με λίγα λόγια, Ενεργητική Ακρόαση σημαίνει να στεκόμαστε δίπλα και όχι απέναντι ή πιο ψηλά από τον ακροατή μας, να αναγνωρίζουμε με σεβασμό και ταπεινότητα την εμπειρία του, παρόντες με όλες μας τις αισθήσεις. Με την σιωπή, τα ανοίγματα επικοινωνίας και την αντανάκλαση συναισθήματος και γεγονότων που είναι η Ενεργητική Ακρόαση, δίνουμε το πράσινο φως στον συνομιλητή μας να εκθέσει το πρόβλημά του, να έρθει πιο κοντά στον εαυτό του και σε εμάς, να νιώσει την ζεστασιά της ανθρώπινης επαφής.

___________________________________________________________________

Βιβλιογραφικές Αναφορές

• Gordon, T. (2003). Τα μυστικά του αποτελεσματικού γονέα. Μια πρωτοποριακή μέθοδος εκπαίδευσης γονέων για την ανατροφή υπεύθυνων παιδιών. Αθήνα: Gordon Hellas, ΜΑΡΤΗΣ.
• Gordon, T. (2015). Τα μυστικά της αποτελεσματικής ηγεσίας. Αθήνα: Gordon Hellas, ΜΑΡΤΗΣ.
• Gordon, T. (2003). Τα μυστικά του αποτελεσματικού δασκάλου. Η δοκιμασμένη μέθοδος που βοήθησε χιλιάδες δασκάλους να δώσουν νέα πνοή στην εκπαιδευτική διαδικασία. Αθήνα: Gordon Hellas, ΜΑΡΤΗΣ.
• Levine, M. (2017). Το τίμημα της αφθονίας. Αθήνα: Gordon Hellas, ΜΑΡΤΗΣ.
• Rogers, R. (1957). ‘The Necessary and Sufficient Conditions of Therapeutic Personality Change’, Journal of Consulting Psychology, Vol. 21, pp 95–103.

_______________________________________________________________

Συγγραφέας: Μαρία Μαγγανάρη

MSc in Person – Centred Counseling and Psychotherapy,

P.E.T., T.E.T., M.B.A.