Των παιδιών τα Συναισθήματα

Το κουβάρι των παιδικών συναισθημάτων είναι δύσκολο να το ξεμπλέξεις. Τα μικρά παιδιά ενώ τη μια στιγμή κλαίνε γοερά, ξάφνου χαμογελάνε, παίζουν, περιεργάζονται. Πώς να τα βγάλει πέρα ο γονέας με αυτό το χάος; Κι από την άλλη, πώς να αντικρύσει το παιδί του που σπαράζει από το κλάμα ή πώς να διαχειριστεί τον θυμό ενός μπόμπιρα όταν δε γίνεται αυτό που θέλει;

Πριν από τα συναισθήματα, ήτανε οι Ανάγκες.

Το νήπιο, μοιάζει να κάνει συνεχώς (συναισθηματικούς) κύκλους από και προς τη μητέρα: από τη μία φεύγει από την τροφό του για να εξερευνήσει τον κόσμο, οπότε και αναζητάει το βλέμμα της γιατί έχει ανάγκη από την προσοχή της, τη σύνδεση ή να διασκεδάσουνε παρέα. Ολοκληρώνοντας τον κύκλο, επιστρέφει στη μαμά, αναζητώντας προστασία, παρηγοριά, βοήθεια, συναισθηματική αυτορρύθμιση. Και στις δύο κατευθύνσεις του κύκλου, το παιδί αναζητά ο σημαντικός για εκείνον Άλλος να το απολαύσει: όχι για τα επιτεύγματά του, αλλά απλώς γιατί υπάρχει. Με αυτόν τον τρόπο μπορούμε λοιπόν να εξηγήσουμε γιατί η διάθεση των μικρών παιδιών είναι τόσο ευμετάβλητη: οι κύκλοι που κάνουν από την μαμά προς τον έξω κόσμο και πίσω, είναι σύντομοι και αναρίθμητοι.

Ας αλλάξουμε λοιπόν οπτική, κι αντί να εφευρίσκουμε τρόπους ώστε να καταστείλουμε  τις ανεπιθύμητες συμπεριφορές των παιδιών, ας παρατηρήσουμε τα συναισθήματά τους, ώστε να έρθουμε σε επαφή με τις ανάγκες τους. Ποια είναι η ανάγκη ενός παιδιού που γκρεμίζει έναν πύργο με τουβλάκια; Να προκαλέσει θυμό στον πατέρα που με τόση υπομονή το βοήθησε για να τον χτίσει ή να ελέγξει πόση δύναμη μπορεί να ασκήσει στον πανύψηλο αυτό τον πύργο; Γιατί άραγε επαναλαμβάνουνε τα νήπια συμπεριφορές που τους δείχνουμε ξεκάθαρα ότι μας εξοργίζουν; Μήπως το να προκαλέσουν την «αρνητική» μας προσοχή (φωνές, ξύλο ή τιμωρία) είναι ο μοναδικός τρόπος για να συνδεθούν μαζί μας αφού βλέπουν ότι μονίμως είμαστε υπεραπασχολημένοι;

Αγάπα με όπως είμαι

Πολλοί γονείς δεν αντέχουν να βλέπουν το παιδί τους στεναχωρημένο. Άλλα συναισθήματα όπως η ζήλεια ή ο θυμός συγκρούονται με το αξιακό σύστημα των γονέων και σα να μην επιτρέπουν στα παιδιά να τα εκδηλώσουν. Κι ενώ τα συναισθήματα αυτά θα μπορούσαν να δώσουν χρήσιμες πληροφορίες σχετικά με την ικανοποίηση ή μη των αναγκών του παιδιού, εξοστρακίζονται από το αντιληπτικό του πεδίο και σιγά -σιγά παύουν να αναγνωρίζονται.

Ας αναλογιστούμε  την επίπτωση που θα έχει στην ενήλικη ζωή των παιδιών, ο τρόπος που αντιμετωπίζουμε τα συναισθήματά τους σήμερα. Πώς θα συμπεριφερθεί άραγε σε μια στιγμή θλίψης ένας άντρας που μεγάλωσε με το μότο «Οι άντρες δεν κλαίνε»; Ή κατά πόσο θα αναγνωρίζει ως ενήλικη πλέον μια γυναίκα τον θυμό της όταν μεγάλωσε με την παρότρυνση πως «Οι κυρίες δε θυμώνουν»; Πώς θα εκφράσει άραγε τη ζήλεια του ένας σύντροφος όταν από μικρό παιδί του λέγανε πως «Είναι κακό πράγμα να ζηλεύεις»;

Μια χρήσιμη άσκηση, είναι να εντοπίσετε ποια συναισθήματα ανάμεσα στον θυμό, τη λύπη, την χαρά, τον φόβο, την περιέργεια ή την ντροπή, ήταν αποδεκτά στην οικογένεια όπου ανατραφήκατε. Είναι σημαντικό να δοθεί χώρος σε ΟΛΑ τα συναισθήματα του παιδιού, χωρίς αυτό να σημαίνει πως επιτρέπονται όλες οι συμπεριφορές: «Καταλαβαίνω ότι θύμωσες που ο Λουκάς σου έσπασε το αυτοκινητάκι. Μπορείς να του το πεις. Απαγορεύεται όμως να τον χτυπάς.» Και ίσως αργότερα: « Θέλεις να το επιδιορθώσετε παρέα;» Από την άλλη, επειδή τα παιδιά βιώνουν μεγάλες εσωτερικές συγκρούσεις, είναι σημαντικό να τους αναγνωρίζεται και η αμφιθυμία: «Θυμώνεις που ενώ θέλεις να κάνεις τα μαθήματά σου, ακούς τους φίλους σου στην πιλοτή να παίζουν και θες να πας κι εσύ».

Καλλιεργώντας την ενσυναίσθηση

Ήδη από τα δύο έτη που το νήπιο αρχίζει να αποκτά αίσθηση του εαυτού, αρχίζει να κλαίει κάθε φορά που βλέπει τους φίλους του να κλαίνε. Σιγά -σιγά, το παιδί επιδεικνύει συμπαράσταση σε όποιον βιώνει πρόβλημα με τον τρόπο που θα ήθελε εκείνο να την λάβει, και όσο μειώνεται ο εγωκεντρισμός της νηπιακής ηλικίας, κατανοεί τι θα ανακούφιζε περισσότερο τον άλλο.

Ο γονέας μπορεί να ενθαρρύνει την ανάπτυξη της ενσυναίσθησης αξιοποιώντας παραδείγματα από την καθημερινότητα: «Πώς φαντάζεσαι ότι ένιωσε ο ήρωας του παραμυθιού με αυτό που του συνέβη;» «Τι λες να νιώθει η γιαγιούλα που με το ζόρι σπρώχνει το καρότσι της λαϊκής;»

Κυρίως όμως, ο γονέας θα ενισχύσει την ενσυναίσθηση στο παιδί λειτουργώντας ο ίδιος ως πρότυπο με τη συμπεριφορά του. Στην Εκπαίδευση Αποτελεσματικού Γονέα εκπαιδευόμαστε σε δεξιότητες επικοινωνίας, ώστε να δίνουμε στο παιδί το δοκιμαστικό συναισθηματικό αποτύπωμα στην Ενεργητική Ακρόαση ή για να στέλνουμε Μηνύματα- Εγώ (αντιπαράθεσης, απλής δήλωσης ή ενισχυτικό). Ενθαρρυντικά για την ανάπτυξη της ενδοπροσωπικής ευφυΐας στο παιδί λειτουργεί  η αντανάκλαση των συναισθημάτων του, είτε ευχάριστα «Λάμπεις από τη χαρά σου που θα πάμε εκδρομή!» είτε δυσάρεστα «Μόλις άκουσες ότι φεύγει η φίλη σου για άλλη πόλη, κατσούφιασες. Φοβάσαι, φαίνεται,  πως θα μείνεις μόνη». Κινητοποιούμε εξάλλου την ενσυναίσθηση των παιδιών και την διαπροσωπική ευφυΐα κάθε φορά που δείχνουμε ότι επηρεαζόμαστε από τα συναισθήματά τους  «Στεναχωριέμαι που πενθείς για τον θάνατο του σπουργιτιού» ή μιλώντας για τα δικά μας συναισθήματα «Απογοητεύομαι όταν ζητάω τη συνεργασία σας και δεν την έχω» .

Κι αφού αναγνωρίσουμε το συναίσθημα πώς θα το ρυθμίσουμε;

Πρώτο βήμα είναι η αναγνώριση του συναισθήματος, δεύτερο η έκφραση και μετά έρχεται η αυτορρύθμιση. Ο γονέας μπορεί να βοηθήσει το παιδί με δύο τρόπους ώστε να εκπαιδευτεί στην συναισθηματική αυτορρύθμιση.

Πρώτον, επιδεικνύοντας  και ο ίδιος επαφή με τα ευάλωτά του συναισθήματα, χωρίς όμως να τους επιτρέπει να δρουν καταστροφικά στις σχέσεις του. Ένας γονέας για παράδειγμα που συγκρούεται αποτελεσματικά μέσα στην οικογένεια προκειμένου να διεκδικήσει αντί να εκρήγνυται, λειτουργεί θετικά ως πρότυπο για τα παιδιά. Οι γονείς που παίρνουν χρόνο ώστε να καταλαγιάσει το συναισθηματικό πλημμύρισμα (time in) αντί να εκφράσουν με ένταση τον θυμό τους, επιτυγχάνουν τη συνάντηση μέσα από την αποτελεσματική σύγκρουση και δεν κλείνουν το κανάλι επικοινωνίας με τα παιδιά. Όταν πάλι οι γονείς δείχνουν να μπορούν να προσπεράσουν τα εμπόδια, να διαχειριστούν τα λάθη και τις αποτυχίες, ενισχύουν την ψυχική ανθεκτικότητα των παιδιών λειτουργώντας ως πρότυπο.

Δεύτερον, με τη συρρύθμιση του γονέα έρχεται σιγά – σιγά η αυτορρύθμιση του παιδιού. Όταν ο γονέας δείχνει πως αντιλαμβάνεται τη διάθεση του παιδιού με το να μιμηθεί τις γκριμάτσες του, με το να του χαϊδέψει απαλά το χέρι ή την πλατούλα όποτε δυσκολεύεται συναισθηματικά, το παιδί μαθαίνει πώς να ανακουφίζεται και μοναχό του.

Και με τον θυμό, τι γίνεται;

Ένα παγόβουνο είναι ο θυμός, που από κάτω κρύβει ένα σωρό με ευάλωτα συναισθήματα: απόρριψη, εγκατάλειψη, ματαίωση, αδικία, άγχος και άλλα πολλά. Την επόμενη φορά λοιπόν που θα δούμε ένα πιτσιρίκι να θυμώνει, ας αναλογιστούμε ποιο από αυτά τα συναισθήματα κρύβεται κάτω από τις κραυγές του, ποια ανάγκη του είναι αυτή που δεν καλύπτεται. Ας το βοηθήσουμε να έρθει σε επαφή με τα ευάλωτά του συναισθήματα αντί να καταστείλουμε την ανεπιθύμητη συμπεριφορά του – εκτός κι αν βλάπτει κάποιον. Ας βάλουμε σε λέξεις όσα νιώθει, ώστε να τα νοηματοδοτήσει, να πάρει σάρκα και οστά το τέρας του θυμού και να μπορέσει να το τιθασεύσει.

Μπορούμε πάντα να προτείνουμε το ανακουφιστικό για το παιδί άγγιγμα στην πλάτη, αν το δέχεται. Μπορούμε να ορίσουμε στο σπίτι την γωνία ηρεμίας, όπου θα έχουμε σχεδιάσει μαζί με το παιδί ένα θυμόμετρο, να μας δείχνει κάθε φορά πόσο πολύ έχει ανέβει ο θυμός και όπου θα βρίσκει εργαλεία που θα το ανακουφίζουν: sensory bottles, μπλοκ ζωγραφικής και χρώματα, ή ό,τι άλλο έχει το ίδιο επιλέξει νωρίτερα για τον σκοπό αυτό.

Συννεφάκια που έρχονται και φεύγουν

Δεν είναι μόνιμα τα συναισθήματα και πρέπει να το πούμε στο παιδί: «Προηγουμένως ήσουνα πολύ λυπημένος επειδή έφευγε ο φίλος σου, αλλά τώρα είσαι ήρεμος. Είδες πως καθώς περνά η ώρα τα συναισθήματα αλλάζουν;» Για τούτο και δεν το ωφελεί να του φοράμε και ταμπέλες: ένα παιδί που παραπονιέται, δεν είναι «παραπονιάρικο», γιατί μπορεί την επόμενη στιγμή με άλλη αφορμή να αρχίσει να γελά. Όταν πάλι φοβάται κάτι, δεν σημαίνει πως είναι «φοβιτσιάρης», γιατί μπορεί σε άλλες περιστάσεις να δείξει εξαιρετικό θάρρος.

Είναι μπλεγμένο και πολύχρωμο το κουβάρι με τα παιδικά τα συναισθήματα. Είναι όμως πολύ πιο εύκολο να το ξεμπερδέψουμε όταν κατανοήσουμε πως είναι μπλεγμένο και με το δικό μας, με τα συναισθήματα που αναδύονται στους ίδιους τους γονείς. Ας ξεκινήσουμε λοιπόν από εμάς.

Βιβλιογραφία

Alberta Health Services (2019) Υπέροχα Νήπια, Οδηγός Εκπαιδευτή Εργαστηρίου, Gordon Hellas

Cooper, G., Hoffman, K., Powell, B., & Marvin, R. (2011). The circle of security intervention. Disorganized attachment and caregiving,

Goleman, D. (1998). Working with emotional intelligence.

Gordon, T. (2003). Τα μυστικά του αποτελεσματικού γονέα. Μια πρωτοποριακή μέθοδος εκπαίδευσης γονέων για την ανατροφή υπεύθυνων παιδιών. Αθήνα: Gordon Hellas, ΜΑΡΤΗΣ.

Rogers, C.R. (1961). On becoming a person. Oxford, England: Houghton Mifflin.

Rosenberg, M. B. (2011). Nonviolent communication: A language of compassion (pp. 304-311). University of California Press.

Γαρυφαλλάκη, Ε. (2020).Smart Babies Η συναισθηματική, κοινωνική και πολλαπλή νοημοσύνη του παιδιού

Σταθάτος, Β. (2020). Η ομίχλη των παιδικών συναισθημάτων. Εκδ I Write