Ένα κουβάρι συναισθήματα

Σκοτεινά ή φωτεινά. Άλλα έντονα και λαμπερά κι άλλα απαλά, ίσα που αχνοφαίνονται. Σα νήματα μοιάζουνε τα συναισθήματα, μπερδεμένα σε κουβάρι. Κάποιο ξεχωρίζει και μας πνίγει, άλλο πάλι γίνεται η κλωστή που δένει τον χαρταετό με τα όνειρά μας. Κάποια μπλέξανε μαζί κι ας είναι χρώματα αντίθετα. Καμιά φορά όμως μας λείπουνε οι λέξεις. Σάμπως ξέρουμε να ονοματίσουμε όλα τα χρώματα, τους τόνους και τις αποχρώσεις; Ξέρουμε τι είναι αυτό που νιώθουμε κάθε ώρα και στιγμή ή από πού ξεπήδησε η κάθε μια κλωστούλα; Κι αν ναι, πώς θα το επικοινωνήσουμε; Από πού να πιάσουμε το νήμα;

Στα αγγλικά, ετυμολογικά η λέξη emotion (=συγκίνηση) προέρχεται από το λατινικό ρήμα motere που σημαίνει κινώ. Αν το καλοσκεφτούμε, τα συναισθήματα μας ενεργοποιούν: σε κατάσταση θυμού, το αίμα συγκεντρώνεται στα χέρια ώστε να πιάσουμε το όπλο, να σκοτώσουμε ή να υπερασπιστούμε τον εαυτό μας. Από την άλλη όταν φοβόμαστε, το αίμα συγκεντρώνεται στους μεγάλους σκελετικούς μύες όπως στα πόδια, ώστε να τρέξουμε πιο εύκολα.

Πριν από το κουβάρι, ήτανε μια πυραμίδα

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Πώς γεννιέται ένα συναίσθημα; Αν δεχτούμε πως το συναίσθημα μας δίνει μια πληροφορία, όπως πχ η αηδία ότι κάτι μπορεί να είναι ακατάλληλο προς βρώση, ο φόβος ότι υπάρχει κάποιος κίνδυνος οπότε πρέπει να παλέψουμε ή να τρέξουμε, τότε χρειάζεται να ανατρέξουμε στις ίδιες τις ανάγκες μας.

Σύμφωνα με την γνωστή θεωρία του Abraham Maslow, στην βάση της πυραμίδας των αναγκών θα βρούμε τις βιολογικές ανάγκες για φαγητό, ύπνο κλπ. Ακολουθεί η ανάγκη για ασφάλεια, η ανάγκη του ανήκειν και σχετίζεσθαι και ανεβαίνοντας προς την κορυφή, εκείνη για εκτίμηση και τέλος για αυτοπραγμάτωση. Αν λοιπόν δεχτούμε πως όλοι έχουμε την ανάγκη για αγάπη, όταν αυτή ικανοποιείται  το συναίσθημα θα είναι η χαρά και η συμπεριφορά ένα ζεστό χαμόγελο. Αν αντίθετα νιώθουμε πως δεν μας αγαπάνε, μας αποδέχονται υπό όρους ή δεν απολαμβάνουμε αγάπη όπως εμείς τη χρειαζόμαστε, τότε το συναίσθημα είναι η λύπη και η αντίδραση μπορεί να ποικίλει από απόσυρση μέχρι επιθετικότητα, κλάματα ή φωνές.

Κι αν τα συναισθήματα μας δίνουν τόσο χρήσιμες πληροφορίες, γιατί κάποια τα αποδιώχνουμε ενώ άλλα τα καλωσορίζουμε; Τείνουμε να ξεχωρίζουμε τα συναισθήματα σε «θετικά» και «αρνητικά», ενώ μπορούμε να επιλέξουμε να τα αποκαλούμε «ευχάριστα» ή «άνετα» και «δυσάρεστα» ή «μη άνετα». Ευχάριστα είναι όσα μας επικοινωνούν πως οι ανάγκες μας ικανοποιούνται, ενώ δυσάρεστα όσα μας επικοινωνούν πως οι ανάγκες μας δεν έχουν καλυφθεί.

Όροι αξίας και συναισθήματα

Είναι κι εκείνα τα «πρέπει», τα «όχι» και τα «δεν», που όταν είμαστε μικροί δεν μας αφήναν να βιώσουμε όλη τη γκάμα των συναισθημάτων με ασφάλεια. Είναι που «τα αγόρια δεν κλαίνε» και άρα δεν επιτρέπεται να δείχνουνε την θλίψη ή την απογοήτευση. Είναι που «η ζήλια είναι κακό πράγμα» και που «τα κορίτσια απαγορεύεται να βρίζουν» που σιγά-σιγά μας απομάκρυναν από αυτά που νιώθαμε. Πώς αντιδράει σήμερα ο ενήλικας που ως μικρό αγόρι του απαγορεύτηκε να κλαίει; Είναι άραγε σε επαφή με τον πόνο, την απόρριψη, την απογοήτευση ή ό,τι άλλο ώστε να μπορέσει και να το εκφράσει; Ή μήπως εκφράζεται μόνο με θυμό, γιατί αυτό έμαθε πως μονάχα επιτρέπεται στους άντρες; Μήπως κουβαλάμε απύθμενη ζήλια που δεν εκφράσαμε ποτέ αλλά και έναν εσωτερικό κριτή που περιμένει στη γωνία να μας μαστιγώσει μόλις εκείνη εμφανιστεί; Κι αν απλώς την αναγνωρίζαμε κι ακούγαμε όσα έχει να μας πει; Για όσα δεν έχουμε, για όσα δεν κατορθώσαμε ακόμα και για την αδικία που βιώσαμε; Μήπως έχουν και οι κυρίες δικαίωμα στο θυμό γιατί ίσως έχει κι αυτός πληροφορίες κάτω από το παγόβουνό του να μας δώσει;

Το παγόβουνο του θυμού

Φανταστείτε ένα παγόβουνο τεράστιο που λέγεται θυμός. Κάνετε βουτιά και κάτω από τα παγωμένα τα νερά ανακαλύπτετε πως η κορυφή που σας φάνταζε πελώρια είναι τόση δα μικρή δίπλα στο μέγεθος αυτών που είναι από κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας: θλίψη, απόρριψη, εγκατάλειψη, εξουθένωση, ανησυχία, μοναξιά, ανασφάλεια, άγχος, αμηχανία, ντροπή και τόσα άλλα.

Κι αν τολμήσουμε να κοιτάξουμε κατάματα τα συναισθήματα αυτά; Αν στους αγαπημένους μας εκφράσουμε τα ευάλωτά μας συναισθήματα την επόμενη φορά που θα θυμώσουμε, το πιο πιθανό είναι πως ο πάγος ανάμεσά μας αργά ή γρήγορα θα λιώσει. Την επόμενη φορά λοιπόν που θα εμφανιστεί το τέρας του θυμού, αναρωτηθείτε ποιο είναι το συναίσθημα που βρίσκεται από κάτω και προσπαθήστε να το επικοινωνήσετε και στους αγαπημένους σας αντί να τους κατηγορείτε. Θα κινητοποιήσετε την ενσυναίσθησή τους αντί της άμυνας και θα επικοινωνήσετε από καρδιάς. Γιατί ναι, υπάρχουν και αποτελεσματικές συγκρούσεις.

Μεγαλώσαμε σε μια κοινωνία όπου κάποια συναισθήματα μοιάζουνε απόδειξη ότι κάτι δεν καταφέρνουμε καλά. Αντίθετα με το κοινωνικό αυτό στερεότυπο, είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε πως ΟΛΑ τα συναισθήματα επιτρέπονται, μιας και το να έρθουμε σε επαφή με όσο γίνεται περισσότερη γκάμα συναισθημάτων μας εξασφαλίζει καλύτερη επαφή με τον Εαυτό μας και συνεπώς καλύτερη ψυχική υγεία. Εξάλλου, είναι σημαντικό να διαχωρίσουμε τα συναισθήματα από τις συμπεριφορές. Ο θυμός ή η ζήλεια επιτρέπονται, γιατί κάτι ήρθαν να μας πουν, το να βλάψουμε όμως κάποιον σωματικά ή λεκτικά είναι μια άλλη ιστορία. Επιπλέον, όταν δώσουμε χώρο στα συναισθήματα που αναδύονται, όσο επώδυνα και αν είναι, με αναγνώριση και αποδοχή σιγά –  σιγά το συναισθηματικό πλημμύρισμα υποχωρεί κι όλα μοιάζουνε πιο εύκολα.

Τι καιρό κάνει μέσα σου;

Τα συναισθήματα μοιάζουνε με  συννεφάκια. Άλλοτε έντονα, βαριά και μολυβί θα φέρουνε χαλάζι ή βροχή, άλλοτε πάλι φαίνονται ανάλαφρα, βαμβακερά και παιχνιδιάρικα. Πάντοτε όμως φεύγουνε, δεν ήρθαν για να μείνουν. Κάθε μέρα και κάθε στιγμή είναι αλλιώτικη. Ούτε η άνοιξη του ενθουσιασμού, ούτε ο χειμώνας της θλίψης διαρκούν για πάντα. Για τούτο και τα συναισθήματα ΔΕΝ μας χαρακτηρίζουν.

Τα καιρικά φαινόμενα των συναισθημάτων είναι παροδικά αλλά παρουσιάζουν και διαφορετικές εντάσεις ή κλιμακώσεις: η ικανοποίηση μπορεί να εξελιχθεί σε ευφορία, ευτυχία ή έκσταση. Η απογοήτευση είναι πολύ πιο μαλακιά από την θλίψη, κι ακόμη πιο πολύ από την κατάθλιψη ή την παραίτηση.

Κάποιες πάλι μέρες, μπορεί και να έχει ήλιο ενώ μαζί χιονίζει. Μπορεί να μισούμε κάποιον ενώ παράλληλα τον αγαπάμε. Μπορεί να θέλουμε και να μη θέλουμε να πάμε σε ένα πάρτυ. Μπορεί να νιώθουμε και θλίψη την ώρα της χαράς. Κάποιες φορές τα συναισθήματά μας φαίνονται αντίθετα αλλά και συνυπάρχουν είτε γιατί έχουμε σύγκρουση αναγκών και αξιών, είτε γιατί διαφορετικές συγκρουόμενες ανάγκες παλεύουν μεταξύ τους. Είναι όμως εντάξει να καυγαδίζουν και τα συναισθήματα.

Ανοίγοντας το κουτί της Πανδώρας

Κρύβουν θησαυρούς τα συναισθήματα, φτάνει να ξέρουμε να τα αφουγκραστούμε, να τα εκφράσουμε και να ακούσουμε με προσοχή αυτά των άλλων. Τα συναισθήματα δεν εκφράζονται μοναχά με λόγια. Είναι και το βλέμμα, τρομαγμένο ή γλυκό, τα σουφρωμένα χείλη, το σώμα που μοιάζει να τραβιέται μακριά ή να σκύβει με ενδιαφέρον, τα τόσα μηνύματα τα δίχως λόγια που ο οργανισμός μας τα ακούει καθαρά κι ας μην γνωρίζει το πώς και το γιατί.

Είναι και οι λέξεις που χρησιμοποιούμε, αλλά και η ευθύνη που παίρνουμε για τα όσα αισθανόμαστε. Αν μεγαλώσαμε με επικριτικούς γονείς και ζούμε γεμάτοι ενοχές, θα τείνουμε να χρησιμοποιούμε Μηνύματα – Εσύ ώστε να εκφράσουμε τα συναισθήματά μας: «Με θύμωσες όταν..» αντί να εκφράσουμε το ευάλωτο συναίσθημα που μας δυσκολεύει «Ένιωσα απίστευτη απόρριψη/άγχος/φόβο όταν…»

Κι όταν κάποιο αγαπημένο πρόσωπο μας κάνει το δώρο να μας ανοίξει το κουτί με τα δικά του συναισθήματα, χρειάζεται να δείξουμε σεβασμό και αποδοχή. Αν βιώνει δυσκολίες, να σταθούμε πλάι του ακόμη και σε σιωπή και όχι να βιαστούμε να δώσουμε λύσεις, επιχειρήματα ή να το καθησυχάσουμε. Χρειάζεται να ακούσουμε με όλο μας το είναι, να μπούμε στα παπούτσια του και να δούμε όσο γίνεται τον κόσμο με τα μάτια του για όσο αυτός πονάει. Όταν ένα σύννεφο βροχής καλύπτει το κεφάλι του, καμιά φορά φτάνει να ξέρει ότι δε βρέχεται μονάχος.

Όταν πάλι όλα λούζονται στο φως, καλό είναι να το λέμε, να μιλάμε στους αγαπημένους μας για τα ευχάριστα τα συναισθήματά μας γιατί τίποτα δεν είναι αυτονόητο: ένα «Σ’ αγαπώ», ένα «Σ’ ευχαριστώ» ένα απλό «Τι όμορφα περάσαμε παρέα σήμερα», βάζουν γερά θεμέλια στις σχέσεις.

Ζήσαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα

Σε τι μας βοηθάει όμως το να έρθουμε σε επαφή με τα συναισθήματά μας; Μήπως αν εκφράσουμε ελεύθερα τον πόνο και τον φόβο μας η μάγισσα ή ο δράκος θα εξαφανιστούν; Είμαστε άραγε ικανοί να επηρεάσουμε τον καιρό που κάνει μέσα μας; Η επίγνωση είναι το πρώτο βήμα για την συναισθηματική μας αυτορρύθμιση. Χρειάζεται να ξέρω τι καιρό κάνει μέσα μου ώστε να διαχειριστώ τα δύσκολά μου συναισθήματα. Χρειάζεται να αποδέχομαι πώς νιώθω και να στέλνω ξεκάθαρα μηνύματα στους γύρω μου για να διατηρήσω υγιή την σχέση με τον εαυτό μου και τους άλλους. Χρειάζεται να αναπτύξω την συναισθηματική μου νοημοσύνη ώστε να έχω μια καλύτερη ποιότητα ζωής στην καθημερινότητά μου.

Κι αν δεν μπορούμε να διώξουμε τους δράκους και τις μάγισσες, μπορούμε να ζήσουμε με κρίσεις σίγουρα λιγότερες, πιο σύντομες και χαμηλότερες σε ένταση. Τα συναισθήματα είναι φίλοι μας. Είναι ξένοι και αγγελιοφόροι που κάτι ήρθαν να μας πουν. Ας τους υποδεχτούμε με ενδιαφέρον και στοργή.

Βιβλιογραφικές αναφορές

Goleman, D. (1998). Working with emotional intelligence.

Gordon, T. (2003). Τα μυστικά του αποτελεσματικού γονέα. Μια πρωτοποριακή μέθοδος εκπαίδευσης γονέων για την ανατροφή υπεύθυνων παιδιών. Αθήνα: Gordon Hellas, ΜΑΡΤΗΣ.

Maslow, A.H. (1943). “A theory of human motivation”. Psychological Review. 50 (4): 370–96.

Rogers, C.R. (1961). On becoming a person. Oxford, England: Houghton Mifflin.

Rosenberg, M. B. (2011). Nonviolent communication: A language of compassion (pp. 304-311). University of California Press.