Έρωτας και Αντέρωτας: ο ρόλος της Συμβουλευτικής Ζεύγους

Ο Αντέρωτας, σύμφωνα με τον Σιμωνίδη τον Κείο , ήταν αδελφός του Έρωτα, γιος της θεάς Αφροδίτης και του Άρη. Εκπροσωπούσε τον ατυχή έρωτα. Είχε σκουρόχρωμα μαλλιά και συνεπτυγμένες τις φτερούγες του, σε αντίθεση με τον Έρωτα που ήτανε ξανθός με ανοιγμένα τα φτερά, έτοιμος για να πετάξει. Φέρεται επίσης και ως τιμωρός της σκληρότητας και της μη ανταπόδοσης ερωτικού καλέσματος, καθώς και της έλλειψης πίστης στον έρωτα. Περίφημη είναι η σχετική αρχαία έκφραση “Αντέρως Αλάστωρ” (= Αντέρωτας Αλητήριος ή ολέθριος).

Πώς μπορεί όμως να βοηθήσει η επιστήμη στη βελτίωση των συναισθηματικών μας σχέσεων; Πώς μπορούμε να ξαναβρούμε το νόημα του Έρωτα μέσω της συμβουλευτικής όταν κυριαρχεί ο Αντέρωτας;

Η Συγκινησιακά Εστιασμένη Θεραπεία ζεύγους, έχει ως κεντρικούς πυλώνες την Προσωποκεντρική Προσέγγιση του Carl Rogers, μαζί με την Θεωρία Ασφαλούς Δεσμού του John Bowlby αλλά και την Συστημική Οικογενειακή Θεραπεία των Minuchin & Fishman. Ο σύμβουλος δρα όχι τόσο ως ειδήμων, αλλά ως ταπεινός σύμβουλος διεργασίας: συνοδεύει το ζευγάρι στον «χορό» του, βοηθώντας το να επιβραδύνει, να αποκλιμακώσει την ένταση, να ανακαλύψει τον φαύλο κύκλο του και στη συνέχεια να αναδομήσει και να σταθεροποιήσει τον δεσμό του. Απαιτείται εξαιρετική ευαισθησία από πλευράς του συμβούλου στο να διακρίνει ανάμεσα στις αλληλοεπικρίσεις ή στην απόσυρση των συντρόφων, τις υπόρρητες κραυγές για παρηγοριά και στήριξη. Ο σύμβουλος μεταφράζει την ένταση του χορού ως μια λυσσαλέα απαίτηση για σύνδεση και την απόσυρση ως πάγωμα μπροστά στον φόβο της απώλειας της σχέσης.

Τόσο στην ατομική θεραπεία όσο και στην οικογενειακή Συγκινησιακά Εστιασμένη Θεραπεία, το ασφαλές κλίμα που δημιουργείται στο θεραπευτικό πλαίσιο σκοπό έχει να αναπαράγει το κλίμα του ασφαλούς δεσμού που όλοι έχουμε ανάγκη για να επιβιώσουμε αλλά και για να ανθίσουμε. Ακόμη και όσοι έχουμε αναπτύξει δυσλειτουργικά πρότυπα δεσμού (απορρηπτικό/αποφευκτικό ή αγχώδη/αμφιθυμικό δεσμό), μέσα από την θεραπευτική συμμαχία και την άνευ όρων αποδοχή του θεραπευτή, έχουμε την ευκαιρία να βιώσουμε έναν ασφαλή δεσμό προσκόλλησης, ώστε να άρουμε τις άμυνες και να επικοινωνήσουμε με τον εαυτό μας και τον σύντροφό μας από καρδιάς.

Με έναν τρόπο, η διεργασία της Συγκινησιακά Εστιασμένης Θεραπείας θυμίζει την «διαμεσολάβηση» σύμφωνα με το μοντέλο του Thomas Gordon που χρησιμοποιούμε όταν τα παιδιά τσακώνονται, όπου ουσιαστικά τα βοηθάμε να επικοινωνήσουν τις ανικανοποίητες ανάγκες τους, το ευάλωτο συναίσθημά τους και να ακούσουν το ένα το άλλο. Εδώ όμως εστιάζουμε περισσότερο στον ασφαλή δεσμό που έχει πληγεί και συνήθως έχουμε να διαχειριστούμε πολλά συσσωρευμένα τραύματα.

Θεραπεία ζεύγους αναζητούν ζευγάρια που δοκιμάζουν φόβο απόρριψης ή εγκατάλειψης, μοναξιά, αδυναμία σύνδεσης, έλλειψη εμπιστοσύνης ή μια γενικευμένη αίσθηση αποτυχίας και απόστασης. Ο σύμβουλος καλείται να σχετιστεί τόσο με τον εκάστοτε σύντροφο ξεχωριστά, όσο και με την ίδια τη σχέση, με τον «χορό» του ζευγαριού. Με δεδομένη αυτή την προϋπόθεση, αν ο ένας από τους δύο συντρόφους επιμένει πως δεν βιώνει τη σχέση ως προβληματική, παρά τα παράπονα και την δυσφορία του άλλου μέλους, τότε, ακόμη κι αν συμφωνήσει να αναζητήσει συμβουλευτική, πιθανότατα να μην επέλθει κάποια αλλαγή στη σχέση.

Όταν αποκλιμακωθεί η ένταση, ο κάθε σύντροφος καλείται να εκφράσει το ευάλωτο συναίσθημά του στον/στην σύντροφό του, κοιτώντας τον/την στα μάτια. «Είναι δύσκολο να σου μιλήσω για αυτό τον φόβο που έχω. […] Φοβάμαι ότι θα φύγεις μακριά μου. Ότι θα δημιουργήσεις έναν κόσμο όπου η γαλήνη και η ηρεμία σου δεν θα προέρχονται από εμένα. Φοβάμαι τόσο πολύ ότι δεν θα με θέλεις πια και για να διαχειριστώ αυτό τον φόβο καταλήγω σε ένα ξέσπασμα θυμού» (σελ. 74, Brubacher, 2020) . Με αυτό τον τρόπο, το ζευγάρι έρχεται συνήθως πιο κοντά, γιατί κινητοποιείται η ενσυναίσθηση.

Η ενσυναίσθηση είναι μια συνθήκη για την οποία γίνεται πολύς λόγος τελευταία και όχι μόνο στο πλαίσιο της Προσωποκεντρικής Προσέγγισης. Το να βλέπουμε τον κόσμο με τα μάτια του άλλου, είναι μια ποιότητα που όλοι κατέχουμε ως ένα βαθμό. Χάρις στους  κατοπτρικούς νευρόνες (Rizzolati et al, 1999), εκτός των άλλων, έχουμε τη δυνατότητα να συντονιζόμαστε μεταξύ μας ενσυναισθητικά.

Με την ενσυναίσθηση που απολαμβάνουν εντός θεραπευτικού πλαισίου, οι δύο σύντροφοι δημιουργούν θετικά πρότυπα εγγύτητας και ανταπόκρισης και μαθαίνουν να μιλάνε τη γλώσσα του συναισθηματικού δεσμού. Ακόμη και αν ο ένας από τους δύο συντρόφους έχει υποστεί κάποιο τραύμα στο παρελθόν, καλείται να «ξεπαγώσει» τα συναισθήματά του και να τα μοιραστεί με τον/την αγαπημένο/η του/της. Δίνεται χώρος για συναισθήματα όπως ο θυμός, ο φόβος, η ντροπή ή οι ενοχές.

Ένα σημείο αρκετά λεπτό στη θεραπεία ζεύγους, είναι πως ο σύμβουλος συχνά θα χρειαστεί να επιτείνει το συναίσθημα κατά τη διάρκεια του ενσυναισθητικού καθρεφτίσματος, προκειμένου να φέρει τους δύο συντρόφους σε επαφή με αυτό. Η διαδικασία αυτή απαιτεί εξαιρετική φροντίδα, ώστε το συναίσθημα να μην τους κατακλύσει.

Αν πάλι κάποιος από τους συντρόφους έχει υποστεί κάποιο «τραύμα σχέσης» μέσα στη σχέση για την οποία έρχεται, αρχίζει να νιώθει περισσότερη ασφάλεια ώστε να ρισκάρει να δεσμευτεί βαθιά. Ακόμη κι αν τα τραύματα δεν εξαφανίζονται, μπορούν να ενσωματωθούν στο αφήγημα της σχέσης ως απόδειξη ανανέωσης και σύνδεσης. Νέες συνάψεις δημιουργούνται στον εγκέφαλο των συντρόφων κάθε φορά που ο χορός γίνεται ανακουφιστικός και η ανάγκη για ασφαλή δεσμό ικανοποιείται (Καλλιφρονάς, 2018). Αυτή η καινούρια συναισθηματική μάθηση, θα βοηθήσει το ζευγάρι να αναπαράγει έναν τρόπο επικοινωνίας πιο αποτελεσματικό και μετά το πέρας της συμβουλευτικής διαδικασίας, όταν πια θα έχει σταθεροποιηθεί η σχέση στη βάση του ασφαλούς δεσμού.

Η Συγκινησιακά Εστιασμένη Θεραπεία Ζεύγους χρησιμοποιεί τα έξι με οχτώ συναισθήματα που αναγνωρίζονται από τον Ekman και τους άλλους θεωρητικούς του συναισθήματος: τον θυμό, που θεωρείται ως δευτερεύον συναίσθημα που απορρέει από την μη απόκριση του/της συντρόφου στην ανάγκη για σύνδεση, την έκπληξη και την χαρά, όταν αντίθετα ικανοποιείται η ανάγκη για σύνδεση, λύπη, άγχος και μοναξιά ή μάλιστα ενοχή και ντροπή όταν αναδύεται η αίσθηση της ανεπάρκειας. Κάτω από όλα αυτά υποβόσκει συνήθως ο φόβος εγκατάλειψης ή απόρριψης. Σε όλες τις σχέσεις δεσμού, το κεντρικό συναίσθημα είναι ο φόβος. Όντας θηλαστικά, με τον φόβος της κοινωνικής απόρριψης ενεργοποιημένο, αναδύεται το ένστικτο της επιβίωσης που μας θέτει σε κατάσταση συναγερμού:fight, flight, freeze or faint (Bowlby, 1973).

Το συναίσθημα στη Συγκινησιακά Εστιασμένη Θεραπεία Ζεύγους δεν είναι μια στατική κατάσταση αλλά μάλλον μια δυναμική διεργασία (Siegel, 2009). Χρειάζεται να αναγνωρίσουμε το σημείο πυροδότησης, τη σωματική διέγερση, την γνωστική εκτίμηση και την συμπεριφορική απόκριση.

Ο ερωτικός δεσμός μοιάζει πολύ με τον δεσμό μητέρας – παιδιού και ικανοποιεί την αρχέγονη ανάγκη μας για σύνδεση. Μοιάζουμε όμως εγκλωβισμένοι στην αυτοκρατορία του Αντέρωτα, αφού μεγαλώσαμε με την πεποίθηση πως ο έρωτας πονάει, μια πεποίθηση που ενισχύει η λογοτεχνία, η ποίηση, ακόμη και τα λαϊκά τραγούδια. Η σύγχρονη έρευνα όμως αποδεικνύει πως η αγάπη είναι σοφή. Έχουμε πλέον στη διάθεσή μας στρατηγικές για την διαχείριση των συναισθηματικών μας  αναγκών και του φόβου μας, ώστε να χτίσουμε υγιείς σχέσεις αγάπης που να διέπονται από ασφάλεια και εμπιστοσύνη.

Βιβλιογραφικές αναφορές

Brubacher, L. L. (2018). Stepping into emotionally focused couple therapy: Key ingredients of change. Routledge.

Bowlby, J. (1979). The Bowlby-Ainsworth attachment theory. Behavioral and Brain Sciences, 2(4), 637-638.

Bowlby, J. (1973). Attachment and loss: Volume II: Separation, anxiety and anger. In Attachment and Loss: Volume II: Separation, Anxiety and Anger (pp. 1-429). London: The Hogarth press and the institute of psycho-analysis.

Ekman, P. (2007). Emotions Revealed: Recognizing Faces and Feelings to Improve.

Gaylin, N. L. (2008). Person-Centered Family Therapy: Old wine in new bottles/Personzentrierte Familientherapie: Alter Wein in neuen Schläuchen/Terapia Familiar Centrada en la Persona: Viejo vino en botellas nuevas/La Thérapie Familiale Centrée sur la Personne: Du vin vieux dans des bouteilles neuves/Terapia de Família Centrada na Pessoa: Vinho velho em garrafas novas. Person-Centered & Experiential Psychotherapies, 7(4), 235-244.

Gordon, T. (2008). Parent effectiveness training: The proven program for raising responsible children. Harmony.

Johnson, S. (2011). Hold me tight: your guide to the most successful approach to building loving relationships. Hachette UK.

Johnson, S. (2013). Love sense: The revolutionary new science of romantic relationships. Little, Brown Spark.

O’Leary, C. J. (2011). The practice of person-centred couple and family therapy. Macmillan International Higher Education.

Rizzolatti, G. (2005). The mirror neuron system and its function in humans. Anatomy and embryology, 210(5-6), 419-421.

Rogers, C. R. (1992). The necessary and sufficient conditions of therapeutic personality change. Journal of consulting and clinical psychology, 60(6), 827.

Siegel, D. J. (2009). Emotion as integration: A possible answer to the question, what is emotion?.

Καλλιφρονάς, Μ. (2018).Οι ρίζες της ψυχοθεραπείας. Νευροβιολογία και νευροενδοκρινολογία. Εκδ. Π.Ασημάκης.