Να αντέχεις να χάνεις

“Ποιος πήρε το τυρί μου;” Αυτό ήταν το πρώτο βιβλίο που διάβασα για την απώλεια και, μάλιστα, για το πώς η απώλεια μπορεί να μετασχηματιστεί σε ευκαιρία. Οι ειδικοί υποστηρίζουν πως όλες οι αλλαγές, ακόμη και οι θετικές, εμπεριέχουν πένθος, όπως και ότι όλες οι απώλειες απαιτούν αλλαγή.

 Πότε τα βάφουμε μαύρα

Το πένθος προκύπτει ως αντίδραση στην αλλαγή μιας γνωστής σε εμάς κατάστασης. Μπορεί να πρόκειται για το θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου, για έναν αποχωρισμό, για τη φθορά της υγείας ή την απώλεια εργασίας, ακόμη και για το πέρασμα από τη μια αναπτυξιακή φάση στην επόμενη, σε όλες τις περιπτώσεις, όμως, το σύστημά μας βιώνει πλήγμα. Ο οργανισμός μας τείνει να αντιδρά, ίσως, γιατί οι μηχανισμοί επιβίωσης τον ειδοποιούν πως υπάρχει η πιθανότητα να μην είναι πια ασφαλής. Αυτό που συμβαίνει με τις αλλαγές, είναι πως μας υποχρεώνουν να ξανα-ανακαλύψουμε τον κόσμο, αλλά και να επαναπροσδιορίσουμε την ταυτότητά μας μέσα σε αυτόν. Έχοντας στο μυαλό μου τις τυπικές μαυροφορεμένες γιαγιάδες των ελληνικών χωριών, πάντα πίστευα πως το πένθος χαρακτηρίζεται από μια παθητική στάση. Μολονότι, βέβαια, πολλές από τις αλλαγές που συμβαίνουν στη ζωή μας δεν τις επιλέγουμε, οι θεραπευόμενοι μου απέδειξαν πως το πένθος είναι μια άκρως ενεργητική διαδικασία: περιλαμβάνει τόσο τις εσωτερικές διεργασίες που ενεργοποιούνται από την αλλαγή, όσο και τη δράση, τις πράξεις που πραγματοποιεί ο πενθών, προκειμένου να ξαναχτίσει τη ζωή του από την αρχή. Δυστυχώς,  στις μέρες μας είναι σα να παραγνωρίζεται η αξία του πένθους, σα να μην επιτρέπεται ο πόνος και η φθορά, και οι ιεροτελεστίες που από ψυχολογικής άποψης θα μας έδιναν την ευκαιρία να εξοικειωθούμε με τις νέες καταστάσεις, τείνουν να εξαφανιστούν.

Η επόμενη πίστα

Κάθε άνθρωπος είναι μοναδικός και ως τέτοιος, ακόμη και ο τρόπος που αντιμετωπίζει την απώλεια θα είναι σα δαχτυλικό αποτύπωμα. Παρ’ όλα αυτά, υπάρχουν κάποια αναγνωρίσιμα στάδια, όπως η άρνηση, ο θυμός, η θλίψη, η διαπραγμάτευση και, τέλος, η αποδοχή. Σύμφωνα με παλαιότερους θεωρητικούς, ο πενθών με τον καιρό περνάει από το ένα στάδιο στο άλλο, πάντα με πισωγυρίσματα. Μολονότι τα τελευταία χρόνια έχει αμφισβητηθεί η θεωρία των σταδίων, όλοι συμφωνούν πως το πένθος, τουλάχιστον μετά από θάνατο αγαπημένου προσώπου, το κουβαλάμε για πάντα και πως η ένταση δεν αλλάζει. Με το χρόνο, ωστόσο, και τις διεργασίες, αλλάζει η συχνότητα και η διάρκεια των κυμάτων θλίψης.  

Γιατί σε εμένα;

Όταν βιώνουμε μια απώλεια, η νέα κατάσταση απαιτεί χρόνο και ενέργεια. Χρειάζεται να δείξουμε σεβασμό απέναντι στους ρυθμούς του οργανισμού μας. Για να αλλάξει το πένθος, χρειάζεται πρώτα από όλα να το αναγνωρίσουμε και να το βιώσουμε. Χρειάζεται να ξαναμάθουμε τον κόσμο, να ξαναμάθουμε και εμάς τους ίδιους. Χρειάζονται οι άλλοι, μιας και η σχέση, ακόμη κι όταν δεν μπορεί να θεραπεύσει, μαλακώνει τον πόνο και τη θλίψη. Κάποιοι λένε πως το πένθος είναι σαν τον ήλιο, το χρειαζόμαστε, αλλά αν το κοιτάξουμε επίμονα στα μάτια, μπορεί και να μας τυφλώσει. Χρειάζεται, επομένως, όταν είμαστε σχετικά έτοιμοι, να ξαναβγούμε στη ζωή.

Στάσου πλάι μου

Πώς μπορούμε να βοηθήσουμε κάποιον που πενθεί; Η μαγική λέξη εδώ είναι η “παρουσία”. Παρουσία σημαίνει να είμαστε συναισθηματικά παρόντες σε κάποιον που πονά, να του δείχνουμε το νοιάξιμο με το να τον ακούμε ενεργητικά, να δεχόμαστε την υποκειμενική του πραγματικότητα. Σημαίνει να μη διακόπτουμε για κανένα λόγο την έκφραση του πόνου του, αντίθετα, να του δίνουμε χώρο να τον ξεδιπλώσει. Με το να παρηγορούμε, για παράδειγμα, μια γυναίκα που μόλις απέβαλε, λέγοντάς της πως είναι νέα και έχει όλο το χρόνο να κάνει παιδιά, ουσιαστικά παραγνωρίζουμε το πένθος για τα χαμένα της όνειρα. Με το να αρνούμαστε να ακούσουμε τον πόνο μιας μάνας, τα παιδιά της οποίας έφυγαν από το σπίτι για σπουδές ή μιας έφηβης που μόλις χώρισε, λέγοντάς τους πως αυτή είναι η φυσιολογική ροή της ζωής, είναι σα να τις καταδικάζουμε στην απομόνωση. Παρουσία, όμως, σημαίνει και να βοηθάμε τον πενθούντα στα πρακτικά προβλήματα της ζωής. Αν κάποιος πρέπει να πάει για χημειοθεραπείες, σίγουρα θα αισθανθεί καλύτερα, αν έχει έναν φίλο παρέα να οδηγήσει στην επιστροφή. Δε θα ξεχάσω ποτέ την εμπειρία μου, όταν μετά από ένα ατύχημα στο οποίο έσπασα ένα σπόνδυλο, καθηλώθηκα για μεγάλο διάστημα στο κρεβάτι. Εξεπλάγην κι εγώ η ίδια με το πόσο ανακουφιστικό ήταν το ότι μπορούσα να ζητήσω στους δικούς μου ανθρώπους, συγγενείς και φίλους, ό,τι χρειαζόμουν, από την πάπια ως και να μου φέρουν βιβλία ή λουλούδια.

 Και μετά τι;

Αν δεχτούμε την παραπάνω συνθήκη, πως κάθε άνθρωπος είναι μοναδικός, άλλους το πένθος μπορεί να τους τσακίσει σαν κλαδάκια, κι άλλους να τους βοηθήσει, δίνοντάς τους μια σπρωξιά να αναπτυχθούν. Σημαντικό ρόλο παίζει η ψυχική ανθεκτικότητα του ατόμου, αλλά και η ύπαρξη ή η έλλειψη επαρκούς υποστηρικτικού πλαισίου. Πώς μπορεί όμως η απώλεια να μας ωφελήσει; Αντιδρώντας στην αλλαγή, αναγκαζόμαστε να ανακατασκευάσουμε το νόημα της ζωής. Χάνοντας όσα θεωρούσαμε ως δεδομένα, τον σύντροφο, την καριέρα, την υγεία, την οικονομική μας άνεση, ακόμη και τα όνειρά μας για το μέλλον, αναγκαζόμαστε να επαναπροσδιορίσουμε τι έχει πράγματι σημασία στη ζωή μας, στο «εδώ και τώρα», με έναν τρόπο ωριμάζουμε και ενδέχεται και να ανθίσουμε. Δε θα ξεχάσω ποτέ τη φράση μιας θεραπευόμενης που είχε χάσει την μητέρα της σε πολύ μικρή ηλικία. Στην τελευταία μας συνεδρία, μου εξομολογήθηκε με σοβαρότητα: “Διαπιστώνω, τελικά, πως χειρότερο κι από τον ίδιο το θάνατο είναι να χάνει κανείς τον εαυτό του”. Μερικές φορές, λοιπόν, ίσως χρειάζεται να χάσουμε το “τυρί” μας, για να βρούμε εμάς τους ίδιους.

Βιβλιογραφικές Παραπομπές:

 1. Cooper, M. (2013). The handbook of person-centred psychotherapy & counselling. Basingstoke: Palgrave Macmillan.

 2. Johnson, S. (2010). Ποιος πήρε το τυρί μου; Αθήνα: Εκδόσεις Κλειδάριθμος.

 3. Kubler-Ross, E. (2000). Μαθήματα Ζωής. Αθήνα: EUROBUBLI.

 4. Neimeyer, R. A. (2006). Ν’ αγαπάς και να χάνεις: αντιμετωπίζοντας την απώλεια. Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική Α.Ε.

 5. Γκαουάντε, Α. (2015). Εμείς οι θνητοί: τα όρια της ιατρικής και τι έχει πράγματι σημασία όταν το τέλος πλησιάζει. Ηράκλειο Κρήτης: πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης.

 6. Μπουκάι, Χ. (2012). Ο δρόμος των δακρύων, Φύλλα πορείας ΙΙΙ. Αθήνα: Εκδόσεις Opera animus.