Πανέξυπνοι από νήπια

«Είμαι μέτριο μυαλό, το ‘χω πάρει πια απόφαση», μου είπε ο θεραπευόμενος με τόνο ήρεμο, κι ας έκρυβαν τεράστια ματαίωση τα λόγια του. «Τι σημαίνει για σένα εξυπνάδα;» τον ρώτησα με περιέργεια.

Το εκπαιδευτικό σύστημα στην Ελλάδα τείνει να αναγνωρίζει  και να αξιολογεί σχεδόν αποκλειστικά την γλωσσική και την λογικομαθηματική νοημοσύνη. Ήδη από τη δεκαετία του ΄80 όμως, η  θεωρία της πολλαπλής νοημοσύνης του Howard Gardner υποστήριξε ότι είναι πολλά τα είδη νοημοσύνης, ότι έχουν μεγάλα περιθώρια βελτίωσης και ότι συνεργάζονται μεταξύ τους. Στην Εκπαίδευση Αποτελεσματικού Γονέα και Δασκάλου, όπως και στο πρόγραμμα Υπέροχα Νήπια, αναγνωρίζουμε πως κάθε άτομο έχει ένα συνδυασμό των εννέα ή και περισσότερων ειδών νοημοσύνης. Η τυχαιότητα των δυνατών και αδύνατων ειδών, καθιστά κάθε πρόσωπο μοναδικό. Με ενθάρρυνση, εμπλουτισμό και κατάλληλη καθοδήγηση, οποιοσδήποτε μαθητής ή άτομο, μπορεί να αναπτύξει τις νοημοσύνες του.

Χωρική/ οπτική ευφυΐα: σχέδιο και ζωγραφική, ικανότητα προσανατολισμού, ανάγνωση χάρτη, κεραμική.

Λογική/ μαθηματική ευφυΐα: αφηρημένη σκέψη, μαθηματικά και αριθμοί, καλή μνήμη, θετικές επιστήμες, ερευνητικό πνεύμα, ευχέρεια στους υπολογιστές και τα βιντεοπαιχνίδια, σύνδεση αιτίας- αποτελέσματος, λογικός συνειρμός.

Σωματική/ κιναισθητική ευφυΐα: χορός, αθλητισμός, συντονισμός κινήσεων, υποκριτική, ισορροπία, καλλιγραφία, γλυπτική, messy play.

Μουσική/ ρυθμική ευφυΐα: αίσθηση ρυθμού, ευχέρεια με τα μουσικά όργανα και τη σύνθεση.

Ενδοπροσωπική ευφυΐα: αναγνώριση και διαχείριση τα συναισθημάτων, υπομονή, θάρρος, προσαρμοστικότητα.

Διαπροσωπική ευφυΐα: φιλικότητα, πνεύμα συνεργασίας, ενσυναίσθηση, αλτρουισμός.

Γλωσσική ευφυΐα: ορθογραφία, πλούσιο λεξιλόγιο, δημιουργική γραφή, ευχέρεια στην εκμάθηση ξένων γλωσσών.

Νατουραλιστική ευφυΐα: πεζοπορία και κατασκήνωση, κηπουρική, εξερευνήσεις, ανακύκλωση.

Υπαρξιακή ευφυΐα: θέματα ύπαρξης και ανυπαρξίας, καλού και κακού, σωστού και λάθους, σταθερή τάση διεύρυνσης των πλαισίων της ανθρώπινης σκέψης.

Κληρονομικότητα ή περιβάλλον;

Υπάρχουν δύο επιχειρήματα λοιπόν ενάντια στη θεώρηση του «μέτριου μυαλού». Το πρώτο είναι πως μολονότι ένα άτομο μπορεί να μειονεκτεί σε ένα είδος νοημοσύνης, σε άλλα ενδεχομένως να αποδίδει εξαιρετικά. Το δεύτερο είναι πως μία από τις πιο σημαντικές ανακαλύψεις των νευροεπιστημών, η νευροπλαστικότητα του εγκεφάλου, αναφέρεται στο δυναμικό μας για απεριόριστη ανάπτυξη. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος ολοκληρώνει την ανάπτυξή του στα 25 χρόνια. Ωστόσο, συνεχίζει να δημιουργεί συνάψεις, μικρά κλαδάκια που όλο και δημιουργούν άλλα νέα παρακλάδια αν συνεχίσουμε να ασχολούμαστε με ένα συγκεκριμένο γνωστικό αντικείμενο. Αν αντίθετα  παραμελήσουμε μια ενασχόληση, τότε τα κλαδάκια αυτά, οι συνάψεις, κουρεύονται αυτόματα και οι δεξιότητές μας σε αυτό τον τομέα μειώνονται.

Η αρχή της νευροπλαστικότητας λοιπόν είναι αυτή που θα έπρεπε να διδάσκεται στα παιδιά και από τους γονείς και από τους εκπαιδευτικούς, ώστε να συνειδητοποιήσουν  τον έλεγχο που μπορούν να ασκήσουν στην ανάπτυξη των ειδών ευφυΐας, των δεξιοτήτων τους και άρα και στην ελευθερία και στην αυτάρκεια στη ζωή τους.

Ακονίζουν το μυαλό  τους ακόμη και τα νήπια

Πριν από τη νοημοσύνη του μυαλού, θα χρειαστεί να ακονίσουμε εκείνη της καρδιάς. Για να αισθανθεί ένα παιδί αρκετή αυτοπεποίθηση ώστε να εξερευνήσει τον κόσμο, θα πρέπει πρώτα από όλα να νιώθει ασφαλές – πως δέχεται άνευ όρων αποδοχή από τους φροντιστές του. Εξάλλου, όταν διακατεχόμαστε από συναισθηματικό πλημμύρισμα, τα μέρη εκείνα του εγκεφάλου που ελέγχουν τη γνώση, τη μνήμη και τη μάθηση δε λειτουργούν. Χρειαζόμαστε να νιώσουμε ζεστασιά και κατανόηση ώστε να απελευθερωθούμε νοητικά.

Ήδη από την βρεφική ηλικία, βοηθάμε το νεογέννητο να αναπτύξει τη γλωσσική νοημοσύνη, απλώς και μόνο μιλώντας του για τα πάντα: δεν έχει σημασία το περιεχόμενο αλλά η χροιά, η τονικότητα και η ζεστασιά. Εκτός από την ανάγνωση παραμυθιών, με μεγαλύτερα παιδιά μπορούμε να φτιάξουμε ιστορίες σχηματίζοντας τυχαίες ακολουθίες λέξεων το ένα μετά το άλλο όλα τα μέλη της οικογένειας.

Λογικομαθηματική νοημοσύνη δεν είναι μονάχα η καλή αριθμητική ικανότητα αλλά κυρίως  η κατανόηση των συσχετισμών . Ο πρώτος συσχετισμός «αν.. τότε..» στη ζωή ενός βρέφους είναι πως αν κλάψει, σύντομα θα του επιτραπεί και να θηλάσει. Ζητώντας από ένα νήπιο να συνδυάσει απλώς και μόνο τα παπούτσια με τον ιδιοκτήτη τους («μπαμπάς, μαμά» , κάνοντας μαζί τη λίστα του σούπερ-μάρκετ ή μετρώντας παρέα τα υλικά για το κέικ, μπορούμε να το βοηθήσουμε να αναπτύξει λογικούς συσχετισμούς, την οργανωτική του σκέψη, αλλά και να έρθει σε επαφή με πολλές έννοιες των μαθηματικών.

Μη βαρεθείτε ποτέ να μιλάτε στο παιδί σας γιατί ακόμη κι αν περιγράφετε το δωμάτιο όπου βρίσκεστε σε ένα βρέφος ή νήπιο, το βοηθάτε να εστιάσει σε νέες εικόνες και ερεθίσματα, όπως και να έρθει σε επαφή με τις διαστάσεις του χώρου. Αν μάλιστα έχετε τη δυνατότητα να του παραχωρήσετε ένα ντουλάπι ή/και συρτάρι σε κάθε δωμάτιο όπου θα του επιτρέπετε να βγάζει και να επανατοποθετεί κατάλληλα για την ηλικία του αντικείμενα, τότε τόσο η χωροταξική νοημοσύνη όσο και η κιναισθητική ενισχύονται.

Η ανθρώπινη ιστορία αποδεικνύει πως η κίνηση προηγήθηκε της νόησης. Είναι λοιπόν σημαντικό να δώσουμε ερεθίσματα για την ανάπτυξη της κιναισθητικής νοημοσύνης. Όπως και για τα άλλα είδη νοημοσύνης, δεν απαιτούνται καινοτόμα παιχνίδια ή πολυέξοδα αθλήματα. Το αισθητηριακό παιχνίδι (sensory play) γίνεται με απλά υλικά όπως νερό, πλαστελίνη, χώμα ή με βρώσιμα υλικά όπως όσπρια, ζυμαρικά και γιαούρτι. Άλλες δραστηριότητες είναι  ο χορός και η χρήση εργαλείων για επιδιορθώσεις. Το «νοσοκομείο παιχνιδιών» είναι ακόμη μια πρόταση ώστε να συγκεντρώνονται τα χαλασμένα παιχνίδια και τα παιδιά να εκπαιδευτούν να τα  επιδιορθώνουν με τη βοήθεια των γονέων, παίζοντας.

Η ενίσχυση της νατουραλσιτικής νοημοσύνης απαιτεί εξερεύνηση στη φύση, υγιή επαφή με το φαγητό και τις γεύσεις, επαφή με τα πρωτογενή υλικά όπως πέτρα, νερό και ξύλο. Μαγειρεύοντας ή φτιάχνοντας έναν βοτανόκηπο μαζί με το παιδί, σχετιζόμαστε μαζί του αλλά το φέρνουμε σε επαφή και με τον κύκλο της ζωής και τη δύναμη της φύσης.

Ακόμη και τα παιδιά προσχολικής ηλικίας που δεν έχουν αναπτύξει ακόμη την ενσυναίσθηση και τη συλλογιστική σκέψη, μπορούν να αναπτύξουν την υπαρξιακή νοημοσύνη ώστε να μπορέσουν σιγά – σιγά να διαχειριστούν μεγάλα και πολύπλοκα ερωτήματα όπως αυτό της ανθρώπινης ύπαρξης και του νοήματος της ζωής. Ακόμη και η εξερεύνηση της βαρύτητας με τη βοήθεια μιας μπάλας ή η παρατήρηση του ουρανού ενώ το παιδί κυλιέται στο γρασίδι, μπορούν να είναι οι πρώτες επαφές με έννοιες που δεν μπορούν εύκολα να δουν ή να ακούσουν τα παιδιά.

Μουσική νοημοσύνη έχουμε όλοι πριν καν βγούμε από την κοιλιά της μητέρας μας, όπου ακούμε ένα σωρό ήχους. Οι «λευκοί ήχοι» (απορροφητήρας, ηλεκτρική σκούπα, βροχή, κύματα), μιμούνται αυτούς τους ήχους και ηρεμούν τα νεογέννητα. Τα νανουρίσματα αρχικά, τα τραγούδια αργότερα αλλά και το να επιτρέψουμε στο παιδί να πειραματιστεί με τους ήχους που μπορούν να παράγουν απλά αντικείμενα όπως τα κουτάλια ή τα κουτιά, μπορούν να ενισχύσουν το είδος αυτό νοημοσύνης.

Η διαπροσωπική / κοινωνική νοημοσύνη αναφέρεται στην ανάπτυξη της υγιούς αλληλεπίδρασης και επικοινωνίας. Ο καλύτερος τρόπος να ενεργοποιήσουμε τους κατοπτρικούς νευρώνες, είναι να κάνουμε αστείες φατσούλες και ήχους στο μωρό μας, τα παιχνίδια ρόλων όπως και οι δουλειές του σπιτιού αργότερα και κυρίως η έμφαση στο «μαζί».

Επειδή όμως όπως αναφέραμε παραπάνω τα είδη νοημοσύνης συνεργάζονται και αλληλεπιδρούν, βασική προϋπόθεση για την ανάπτυξη της διαπροσωπικής νοημοσύνης είναι η ενδοπροσωπική. Άλλωστε, η πιο σημαντική σχέση που έχουμε στη ζωή μας, είναι εκείνη με τον εαυτό μας. Ήδη από τη νηπιακή ηλικία, ο καθρέφτης αλλά και η επανάληψη  από τους γονείς των ήχων του παιδιού, του δίνει μια αίσθηση της μοναδικότητας του εαυτού του.  Είναι απαραίτητο να ονοματίζουμε όλα τα συναισθήματα του παιδιού, ακόμη και τα δυσάρεστα και να τα αποδεχόμαστε. Χρειάζεται να επικοινωνήσουμε στα παιδιά ότι τα συναισθήματα δεν είναι μια μόνιμη κατάσταση αλλά συννεφάκια που έρχονται και φεύγουν και πως δεν είναι χαρακτηριστικά προσωπικότητας πχ αν φοβηθεί ένα παιδί, δεν είναι «φοβιτσιάρης».

Η επιτυχία ενός παιδιού στο σχολείο ή στην εργασία του αργότερα ως ενήλικας, δεν εξαρτάται από το πόσο νωρίς θα μάθει προπαίδεια και ανάγνωση. Εξαρτάται από το αν το παιδί έχει επαφή με το συναίσθημα και τις ανάγκες του, αυτοπεποίθηση, εσωτερικό κίνητρο και συναισθηματική αυτορρύθμιση.

Βιβλιογραφικές αναφορές

Gardner, H. (1992). Multiple intelligences (Vol. 5, p. 56). Minnesota Center for Arts Education

Goleman, D. (2011). The brain and emotional intelligence: New insights. Regional Business, 94..

Lyman, L. L. (Ed.). (2016). Brain Science for Principals: What School Leaders Need to Know. Rowman & Littlefield.

Γαρυφαλλάκη, Ε. (2020).Smart Babies Η συναισθηματική, κοινωνική και πολλαπλή νοημοσύνη του παιδιού