Το ψυχοτραυματικό αποτύπωμα

«Νομίζω ότι αυτός ο άνθρωπος υποφέρει από αναμνήσεις»
Σ. Φρόυντ, 1895

Ξαφνικά και απρόσμενα, μπορεί να βιώσουμε ένα γεγονός που να απειλήσει την σωματική μας ακεραιότητα τόσο έντονα, ώστε να προκαλέσει μόνιμη αλλαγή στον ψυχισμό μας. Να επηρεάσει δηλαδή στο εξής την αίσθηση ελέγχου, τη συμπεριφορά στην καθημερινότητά μας και τις σχέσεις μας. Ακόμη δηλαδή κι όταν ο κίνδυνος έχει πια παρέλθει, μπορεί να υποφέρουμε από παρέμβλητες αναμνήσεις (flashbacks), εφιάλτες, αϋπνία και επίμονη αποφυγή των εκλυτικών παραγόντων, οτιδήποτε δηλαδή μπορεί να μας θυμίσει το στρεσογόνο συμβάν. Ένα στοιχείο που ενδέχεται να καθορίσει το αν το τραυματικό γεγονός θα αφήσει μόνιμο αποτέλεσμα, είναι αν κατά τη διάρκεια του συμβάντος έχουμε τη δυνατότητα να αντιδράσουμε ή όχι, όπως για παράδειγμα στην περίπτωση πολέμου, τροχαίου ατυχήματος, βιασμού κλπ.

Προκειμένου να συνεχίσει να είναι λειτουργικό, το άτομο που έχει βιώσει κάποιο τραυματικό γεγονός ξοδεύει τεράστια ποσά ψυχικής ενέργειας γιατί το καταδυναστεύει η αίσθηση του τρόμου, της αδυναμίας και συχνά της ντροπής.

Ο χρόνος έχει παγώσει και σα να βρίσκεται παγιδευμένο στο στιγμιότυπο του τραγικού συμβάντος από όπου προσπαθεί να δραπετεύσει αλλά παραδόξως σα να μην μπορεί να αισθανθεί ζωντανό, σα να μη βρίσκει νόημα έξω από αυτό. Έχει μια «κεντρική ιστορία» που όμως σπάνια αφηγείται την τραυματική εμπειρία με αρχή, μέση και τέλος. Αντί να την ενσωματώσει στη ροή της ζωής του, το άτομο μένει προσκολλημένο σε αυτήν, απόν όμως από το εδώ και τώρα.

Διαταραχή Μετατραυματικού Στρες: Τι συμβαίνει στον εγκέφαλο και το σώμα

Κατά τη διάρκεια του τραυματικού γεγονότος, η αδρεναλίνη που εκκρίνεται συντελεί στην χάραξη του γεγονότος στη μνήμη του ατόμου. Όσο υψηλότερα τα επίπεδά της, τόσο πιο έντονη η ανάμνηση, η οποία όμως δεν οργανώνεται με μια λογική συνέχεια, αλλά ως θραύσματα σωματικών αισθήσεων και συναισθημάτων.

Τα άτομα που έχουν βιώσει ψυχικό τραύμα συνεχίζουν να εκκρίνουν υψηλά επίπεδα ορμονών του στρες ακόμη και όταν το απειλητικό γεγονός έχει πια παρέλθει. Με τις παρέμβλητες αναμνήσεις η περιοχή broca που ελέγχει το κέντρο της λεκτικής έκφρασης τίθεται εκτός λειτουργίας, όπως στην περίπτωση του εγκεφαλικού. Ενεργοποιείται όμως η περιοχή Brodmann 19, υπεύθυνη για τα flashbacks και τους εφιάλτες. Παρατηρείται έντονη δραστηριότητα στο δεξιό ημισφαίριο που αποθηκεύει αισθητηριακές αναμνήσεις (ήχου, αφής, οσμής) και τα σχετικά συναισθήματα, όχι όμως και στο αριστερό που βάζει σε σειρά και περιγράφει τις εμπειρίες. Το αποτέλεσμα είναι το άτομο να αδυνατεί να συνειδητοποιήσει ότι η τραυματική του εμπειρία ανήκει πλέον στο παρελθόν.

Έχει επίσης διαπιστωθεί σχεδόν ολοκληρωτική απουσία ενεργοποίησης των περιοχών που είναι υπεύθυνες για την αίσθηση του εαυτού και άρα της αίσθησης ελέγχου και επαφής με το σώμα. Κάποια άτομα που εκδηλώνουν Διαταραχή Μετατραυματικού Στρες παρουσιάζουν μάλιστα αλεξιθυμία και αποπροσωποποίηση, έχουν δηλαδή αποξενωθεί από το συναίσθημα και από τον ίδιο τους τον εαυτό.

Η εσωτερική ένταση μπορεί να γίνει ανυπόφορη και να προκαλέσει ακόμη και σωματικές ασθένειες όπως ινομυαλγία, σύνδρομο χρόνιας κόπωσης και άλλα αυτοάνοσα νοσήματα, αφού το στρες επηρεάζει την γονιδιακή μας έκφραση, το αν δηλαδή θα εκδηλωθούν ψυχικές και σωματικές ασθένειες για τις οποίες ενδεχομένως έχουμε προδιάθεση.

Δυσκολίες στις διαπροσωπικές σχέσεις

Το άτομο που έχει υποστεί κάποιο ψυχοτραυματικό γεγονός, δεν μπορεί να αισθανθεί πια ασφαλές ανάμεσα στους ανθρώπους, καθώς τείνει να ερμηνεύει τις συμπεριφορές τους ως απειλητικές. Ένα αυστηρός δάσκαλος για παράδειγμα, για ένα παιδί που έχει κακοποιηθεί μπορεί να φαίνεται ως βασανιστής, με αποτέλεσμα ο μαθητής να γίνει επιθετικός ή να αποσυρθεί.

Το τραυματισμένο ψυχικά άτομο χάνει τη νοητική του ευελιξία και φαντασία, αφού στο μυαλό του παίζεται συνεχώς η ίδια ταινία. Οι αναμνήσεις του σα να έχουν παγώσει στο χρόνο, προκαλούν συναισθήματα μοναξιάς, ντροπής και αποξένωσης. Μπορεί να αισθάνεται οικειότητα μόνο με όσους έχουν υποστεί παρόμοια ψυχικά τραύματα. Για να ανακουφιστεί από την τεράστια εσωτερική ένταση και την μοναξιά, μπορεί να καταφύγει στο αλκοόλ και στα ναρκωτικά.

Το αναπτυξιακό τραύμα

Σύμφωνα με τη θεωρία του Ασφαλούς Δεσμού Προσκόλλησης, εκπαιδευόμαστε στο να δίνουμε στον εαυτό μας αγάπη, φροντίδα και αποδοχή βλέποντας τους φροντιστές μας να το κάνουν, καθώς οι κατοπτρικοί νευρώνες, υπεύθυνοι για την μίμηση, τίθενται σε λειτουργία ήδη από τη γέννηση. Ακόμη και όσοι δεν επιτυγχάνουν τη διαπροσωπική σύνδεση, την επιδιώκουν με ακραία μέσα όπως την ασθένεια ή τις οικογενειακές διαμάχες. Αν ένα παιδί αισθάνεται ασφαλές, του είναι εύκολο να ανακαλύψει, να παίξει και να συνεργαστεί, ενώ αν αντίθετα βιώνει φόβο και εγκατάλειψη, μάλλον θα εκδηλώσει επιθετική ή αποσυρμένη συμπεριφορά.

Σύμφωνα με τις έρευνες, ο βαθμός του αισθήματος ασφάλειας που βιώνουν τα παιδιά από την παρουσία της μητέρας, μπορεί να λειτουργήσει ως προβλεπτικός παράγοντας για την ανάπτυξη μετατραυματικού συνδρόμου.

Η παιδική σεξουαλική κακοποίηση οδηγεί τους αυριανούς ενήλικες σε συναισθήματα ντροπής, μοναξιάς και οργής. Ο θυμός μάλιστα αυτός ενδέχεται να στραφεί προς τον ίδιο τον εαυτό με τη μορφή κατάθλιψης, αυτοκαταστροφικών συμπεριφορών, αυτοτραυματισμού ή απόπειρας αυτοκτονίας. Σε πολλές περιπτώσεις που η κακοποίηση συμβαίνει σε πολύ μικρή ηλικία και ο δράστης είναι πολύ κοντινό στο παιδί άτομο, είναι πιθανό να απολεσθεί η μνήμη του γεγονότος αλλά να επανέλθει χρόνια ή και δεκαετίες αργότερα.

Σύμφωνα με μια έρευνα, το 81% των ατόμων με διάγνωση Οριακής Διαταραχής Προσωπικότητας, ανέφεραν βαρύ ιστορικό κακοποίησης και μάλιστα οι περισσότεροι πριν από τα 7 τους έτη.

Πολυάριθμες μελέτες καταδεικνύουν ότι τα κορίτσια που έχουν υποστεί ή υπάρξει μάρτυρες ενδοοικογενειακής βίας, ως ενήλικες έχουν πολύ μεγαλύτερες πιθανότητες να συνάπτουν σχέσεις με κακοποιητικούς συντρόφους, ενώ τα αγόρια που έχουν μεγαλώσει σε αντίστοιχο πλαίσιο, έχουν επταπλάσιο κίνδυνο αναπαραγωγής της κακοποιητικής συμπεριφοράς απέναντι στις δικές τους τις συντρόφους.

Δυστυχώς, το τραύμα δημιουργεί και άλλο τραύμα, αφού οι πληγωμένοι άνθρωποι στο μέλλον θα πληγώσουν κι άλλους ανθρώπους. Αυτό που χρειάζεται για να μη διαιωνίζεται αυτή η γραμμή του πόνου είναι τα παιδιά να έχουν μια αίσθηση ασφάλειας και προβλεψιμότητας στην οικογένεια και στο σχολείο.

Και μετά, τι;

Η φαρμακευτική αγωγή αμβλύνει τις εκδηλώσεις του στρες αλλά ΔΕΝ θεραπεύει το τραύμα. Η ψυχοθεραπευτική από την άλλη διαδικασία μπορεί να λάβει χώρα μονάχα με την προϋπόθεση πως το άτομο που βιώνει μετατραυματικό στρες είναι βιολογικά προσγειωμένο στο παρόν και αισθάνεται ασφαλές. Σκοπός της θεραπείας δεν είναι η απευαισθητοποίηση, αλλά η αφομοίωση του τραυματικού γεγονότος στη ροή του αφηγήματος της ζωής του θεραπευόμενου, ώστε το τραυματικό γεγονός να τοποθετηθεί στο παρελθόν ενώ στο προσκήνιο να έρθει το παρόν και το μέλλον.

Με την βοήθεια του θεραπευτή, ο θεραπευόμενος βάζει τα θραύσματα των εικόνων και των σωματικών αισθήσεων σε λέξεις, προκειμένου να φτιάξει ένα αφήγημα με συνοχή, αρχή, μέση και τέλος και να συνειδητοποιήσει ότι ο κίνδυνος έχει πια παρέλθει. Και μόνο η αίσθηση ότι κάποιος μας ακούει, αλλάζει την φυσιολογία μας. Επιπλέον, ακούγοντάς μας να μιλάμε εμείς οι ίδιοι για το τραυματικό μας βίωμα, παραδεχόμαστε την αλήθεια και βάζουμε τις σκέψεις μας σε μία σειρά. Η ίδια η ψυχοθεραπευτική σχέση μπορεί να ενσταλάξει ελπίδα.

Σιγά – σιγά ο θεραπευόμενος συνειδητοποιεί ότι όλες του οι όψεις, ακόμη και οι πιο αυτοκαταστροφικές, δημιουργήθηκαν στο παρελθόν προκειμένου να τον προστατεύσουν. Σήμερα όμως, μπορεί και να απειλούν τη λειτουργικότητά του ή την ομαλή σχέση του με άλλους ανθρώπους: Το φοβισμένο παιδί που ήταν κάποτε μπορεί να έδωσε πνοή στον επιθετικό άνδρα που είναι σήμερα προκειμένου να προστατευθεί, αλλά αυτή του η όψη να βλάπτει την συντροφική του σχέση.

Στην ψυχοθεραπεία επίσης συζητιέται συχνά το υπαρξιακό κενό που δημιουργείται από το τραύμα, αν πχ ένας άνθρωπος αισθανόταν ανεπιθύμητος από τους γονείς του ή αν ένας ξαφνικός θάνατος του στέρησε ένα αγαπημένο πρόσωπο.

Όταν έχει ήδη χτιστεί η θεραπευτική συμμαχία, ο θεραπευτής μπορεί να βοηθήσει τον θεραπευόμενο να αμφισβητήσει την πεποίθησή του ότι ήταν υπεύθυνος για όσα του συνέβησαν. Σκοπός είναι να μαλακώσει το συναίσθημα της ντροπής και ο φόβος ότι «θα με ανακαλύψουν και θα με παρατήσουν».

Ως προς τη διαδικασία, είναι σημαντικό να επιφέρουμε ισορροπία ανάμεσα στον συναισθηματικό και στο λογικό εγκέφαλο, ώστε το άτομο να αρχίσει να αισθάνεται ότι έχει μια αίσθηση ελέγχου. Από τη μία, ενισχύουμε την ικανότητα του επόπτη να παρατηρεί με ψυχραιμία τα αισθητηριακά ερεθίσματα (ήχοι, εικόνες κλπ), τα συναισθήματα και τις σκέψεις που ακολουθούν. Μπορεί στο σημείο αυτό να βοηθήσει ο ενσυνείδητος διαλογισμός. Από την άλλη, μπορούμε να εστιάσουμε στην επαναρρύθμιση της αμυγδαλής, του συστήματος συναγερμού που έχει υπερδραστηριοποιηθεί, με ασκήσεις αναπνοής και κίνησης όπως το τσικόνγκ, τη γιόγκα και το τάι τσι, ώστε το άτομο να εκπαιδευτεί να ελέγχει την σωματική διέγερση.

Οι διαπροσωπικές σχέσεις βοηθούν το άτομο που έχει βιώσει ένα κατακλυσμιαίο γεγονός να επανασυνδεθεί με τους συνανθρώπους. Η επαφή, η αγκαλιά και το λίκνισμα, ο χορός και οποιαδήποτε ρυθμική αλληλεπίδραση με άλλα άτομα, ισορροπούν το νευρικό σύστημα.

Συχνά, η αφήγηση του τραυματικού γεγονότος με όλα τα συναισθήματα που το συνοδεύουν, δεν αρκεί για την επούλωσή του, ώστε να εξαλειφθούν οι ακούσιες αναδρομές, να βελτιωθεί η συγκέντρωση και να μειωθεί η υπερευαισθησία. Στην περίπτωση αυτή μπορούν να χρησιμοποιηθούν η νευροανάδραση ή η οφθαλμοκινητική απευαισθητοποίηση και επανεπεξεργασία. Μιας και η σχέση με το σώμα μας ενισχύει την αίσθηση του εαυτού και μας δίνει μια αίσθηση αυτεξούσιου, η γιόγκα, το μασάζ, το φέλντενκραις και η κρανιοιερή θεραπεία μπορούν να δράσουν πολύ ευεργετικά.

Κανείς δεν μπορεί να αλλάξει το παρελθόν, έναν πόλεμο, έναν βιασμό, ένα ατύχημα. Μπορούμε όμως να προσπαθήσουμε να κάνουμε πιο διαχειρίσιμο το αποτύπωμα που αφήνουν στο σώμα, στο μυαλό και στην ψυχή του ατόμου, ώστε να αρχίσει να αισθάνεται όλο και περισσότερο κύριος του εαυτού του και όλο και σχετικά ασφαλής.

Βιβλιογραφία:

Το σώμα δεν ξεχνά
Εγκέφαλος, νους και σώμα στη θεραπεία του τραύματος
Bessel A. Van Der Kolk , M.D.

Εκδόσεις Κλειδάριθμος