10 βασικά συναισθήματα

Τα συναισθήματα μοιάζουν σα νόμισμα με δύο όψεις. Από την μία, μας βοηθούν να προσαρμοστούμε στο περιβάλλον, να επιβιώσουμε και να αναπτυχθούμε. Δίνουν νόημα στη ζωή μας και συμβάλλουν στη σύνδεσή μας με τους άλλους ανθρώπους. Από την άλλη, μπορούν να μας βουτήξουν σε μια μαύρη τρύπα, ακόμη κι αν η πραγματικότητα δεν είναι τόσο σκοτεινή. Μπορεί να μας κάνουν να απομονωθούμε, να παραιτηθούμε ή να έχουμε δυσανάλογα επιθετικές συμπεριφορές προς τους άλλους ή εμάς τους ίδιους. Σε κάθε περίπτωση πάντως, τα συναισθήματα αναδύονται ως αποτέλεσμα μιας ερμηνείας της πραγματικότητας που έχει ως βάση το αφήγημα της ζωής μας, τις προσωπικές μας εμπειρίες και το πολιτιστικό μας πλαίσιο, ακόμη κι αν εμείς δεν έχουμε επίγνωση αυτής της διαδικασίας. Η έκφραση ή η αποσιώπηση των συναισθημάτων εξαρτάται από το πλαίσιο, το σώμα όμως, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, τα βιώνει.

Σύμφωνα με την Θεραπεία Εστιασμένη στο Συναίσθημα, τα συναισθήματα ΔΕΝ είναι αυθαίρετα, αλλά προέρχονται από μια κατάσταση και οδηγούν σε μια προσαρμοστική αντίδραση, ώστε να καλυφθούν οι ανάγκες μας.

• Λύπη / θλίψη. Η πληροφορία που μας δίνει το συναίσθημα αυτό είναι ότι βιώνουμε την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου ή ακόμη και των προσδοκιών και των ονείρων μας. Ανάλογα με την θέση της στο φάσμα της έντασης μπορεί να χρωματιστεί ως απογοήτευση ή ακόμη και απελπισία. Κάποιες φορές, η θλίψη μας οδηγεί να αναζητήσουμε τη σύνδεση ώστε να βρούμε παρηγοριά και ανακούφιση, άλλες πάλι να αποσυρθούμε ώστε να διαχειριστούμε μοναχοί τον πόνο μας.
• Θυμός. Η πληροφορία που μας επικοινωνεί ο θυμός, είναι πως με κάποιον τρόπο, έχουν καταπατηθεί τα όριά μας. Ο θυμός μπορεί να μας οδηγήσει στο να επιτεθούμε σε όποιον μας έχει αδικήσει ή παραβιάσει αλλά και να μας κινητοποιήσει ώστε υπερβούμε εμπόδια – με τον τρόπο αυτό ενδέχεται να μας βοηθήσει να πραγματοποιήσουμε τα όνειρά μας.
• Φόβος και Άγχος. Μοιάζουν πολύ κοντινά τα συναισθήματα αυτά, υπάρχει όμως μια ειδοποιός διαφορά. Ο φόβος είναι ένα συναίσθημα που βιώνουμε απέναντι σε μια πραγματική απειλή, ενώ το άγχος το βιώνουμε απέναντι σε μια απειλή φανταστική ή μελλοντική. Οι αντιδράσεις μας ποικίλλουν: πάλη, φυγή ή πάγωμα. Ο φόβος και το άγχος μας βοήθησαν να επιβιώσουμε ως είδος γιατί έτσι ανταπεξήλθαμε στους φυσικούς κινδύνους. Επειδή όμως είμαστε θηλαστικά, αναδύεται και όταν απειλείται η σχέση μας με τους σημαντικούς για εμάς ανθρώπους, γιατί τότε αισθανόμαστε μόνοι και ανυπεράσπιστοι απέναντι στην αβεβαιότητα της ζωής.
• Ντροπή. Το συναίσθημα αυτό αναδύεται όταν οι συμπεριφορές μας ή τα χαρακτηριστικά μας δεν συνάδουν με τα κοινωνικά πρότυπα, οπότε δεν αισθανόμαστε άξιοι να ανήκουμε στην ομάδα που είναι για εμάς σημαντική (οικογένεια, φίλοι, συνεργάτες). Όταν νιώθουμε ντροπή, βιαζόμαστε να κρυφτούμε ή κάνουμε τα πάντα ώστε η ομάδα αυτή να μας δεχτεί ξανά – όπως είπαμε την ανάγκη μας να ανήκουμε και άρα να είμαστε αποδεκτοί, ο οργανισμός την αντιλαμβάνεται ως ζήτημα ζωή ή θανάτου.
• Ενοχή. Και αυτό το συναίσθημα έχει να κάνει με την ανάγκη μας για σύνδεση, σε αυτή την περίπτωση όμως έχουμε εμείς οι ίδιοι βλάψει κάποιο αγαπημένο μας πρόσωπο ή κάποιον που δε γνωρίζουμε αλλά έχουμε επίδραση πάνω του ή έχουμε παραβεί κανόνες όπως αυτούς της θρησκείας. Μεγάλες ενοχές συχνά νιώθουμε και απέναντι στον ίδιο μας τον εαυτό, αφού συχνά δεν ακούμε τις ανάγκες του, αλλά επιλέγουμε να ικανοποιήσουμε πρώτα εκείνες των σημαντικών για εμάς άλλων. Η προσαρμοστική συμπεριφορά στην περίπτωση αυτή είναι να ζητήσουμε συγγνώμη ώστε να έχουμε μια ικανοποιητική αυτοεικόνα.
• Αηδία. Το συναίσθημα αυτό προκύπτει όταν ο οργανισμός μας αντιληφθεί ένα ερέθισμα δυνητικά βλαβερό για εμάς, το οποίο ιδανικά πρέπει να απομακρύνουμε. Το ερέθισμα αυτό μπορεί να είναι, εκτός από μια ακατάλληλη για εμάς τροφή, ένα τοξικό άτομο ή μια κατάσταση, ώστε να ικανοποιηθεί η ανάγκη μας για ασφάλεια.
• Συναισθηματικός πόνος. Πρόκειται για ένα συναίσθημα συχνά θολό ή διάχυτο, που όμως έχει σημαντική χρησιμότητα. Ο πόνος αυτός μας κρατάει μακριά από την πιθανότητα του επανατραυματισμού. Νιώθουμε σαν ένα πληγωμένο ζώο που αποσύρεται ώστε να κάνει οικονομία δυνάμεων και ενδεχομένως να φροντίσει τις πληγές του.

Τα παραπάνω συναισθήματα, ΔΕΝ θεωρούνται σε καμία περίπτωση αρνητικά, αφού είναι ΟΛΑ χρήσιμα στο να μας μεταδώσουν πληροφορίες για την κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε, ώστε να επιβιώσουμε και να αναπτυχθούμε.

• Ενδιαφέρον / περιέργεια. Προκύπτει από την ανάγκη μας να εξερευνήσουμε άγνωστα περιβάλλοντα. Ως πρωτόγονοι άνθρωποι, το συναίσθημα αυτό ικανοποιούσε την ανάγκη μας να συλλέξουμε πόρους, σήμερα όμως συμβάλει και στην προσωπική μας διεύρυνση.
• Χαρά / ευτυχία. Μας δίνουν την πληροφορία πως οι ανάγκες μας ικανοποιούνται ή ότι έχουμε επιτύχει κάποιον σημαντικό για εμάς σκοπό. Όταν μάλιστα τα συναισθήματα αυτά τα επικοινωνήσουμε και στους αγαπημένους μας, τότε συνδεόμαστε μαζί τους ακόμη περισσότερο.
• Συμπόνια. Εμείς οι άνθρωποι, είμαστε προικισμένοι με τους κατοπτρικούς νευρώνες που συντελούν στο να δείχνουμε ενσυναίσθηση στους άλλους. Από εξελικτική σκοπιά, το συναίσθημα της συμπόνιας μας έχει βοηθήσει ώστε να διατηρηθούμε ως είδος, αφού μόνα τους τα μωρά δεν θα μπορούσαν να επιβιώσουν. Πρόκειται όμως για ένα συναίσθημα που αξίζει να νιώσουμε και για εμάς τους ίδιους, ώστε να μας δείξουμε την φροντίδα και τη ζεστασιά που δείχνουμε συχνά, τόσο απλόχερα στους άλλους.

Πέρα όμως από αυτά τα δέκα συναισθήματα που ακολουθούν την αιτιακή σχέση κατάσταση -> συναίσθημα-> προσαρμοστική απόκριση, υπάρχουν και άλλα που είναι πιο περίπλοκα και που αξίζει να διερευνήσουμε με τη βοήθεια ενός ψυχοθεραπευτή.

Η ένταση των συναισθημάτων

Φανταστείτε ότι τα συναισθήματα κινούνται σε ένα φάσμα: στο ένα άκρο του βρίσκονται τα πιο λεπτοφυή και χαμηλών τόνων συναισθήματα, ενώ στο άλλο τα υπερβολικά φορτισμένα ή συγκεχυμένα. Το φάσμα αυτό είναι σίγουρα χρήσιμο γιατί η ζωή είναι πολυσύνθετη. Από την άλλη, αν φανταστούμε το συναίσθημα ως μια λίμνη, το να είμαστε μέσα σε αυτήν, δε μας βοηθάει να το βιώσουμε αποτελεσματικά, να το εκφράσουμε και να αξιοποιήσουμε την πληροφορία που μας δίνει, γιατί μας πνίγει – θυμηθείτε καταστάσεις όπου σας έπνιγε η οργή και χάσατε το δίκιο σας. Αν, αντίθετα, πάρουμε μεγάλη απόσταση από την λίμνη αυτή, πάλι δεν μπορούμε να αφουγκραστούμε τι έχει να μας πει το συναίσθημά μας, γιατί στεκόμαστε υπερβολικά μακριά – όταν για παράδειγμα βάζουμε τα συναισθήματα «κάτω από το χαλί». Χρειάζεται λοιπόν να πάρουμε μια όσο γίνεται πιο λειτουργική απόσταση (συναισθηματική ρύθμιση), ώστε ούτε να πνιγόμαστε μέσα στο συναίσθημά μας, ούτε να χάνουμε την ευκαιρία να το αξιοποιήσουμε, βιώνοντάς το με ασφάλεια.

Βιβλιογραφικές αναφορές

Angus, L. E., & Greenberg, L. S. (2011). Working with narrative in emotion-focused therapy: Changing stories, healing lives. American Psychological Association.
Bolger, E. (1999). Grounded theory analysis of emotional pain. Psychotherapy Research, 9(3), 342-362.
Ekman, P., & Friesen, W. V. (1969). The repertoire of nonverbal behavior: Categories, origins, usage, and coding. semiotica, 1(1), 49-98.
Elliott, R., & Greenberg, L., (2021). Emotion – Focusing Counselling in Action. SAGE Counselling in Action.
Sarbin, T. R. (1989). Emotions as narrative emplotments. Entering the circle: Hermeneutic investigation in psychology, 185-201.