Δυσλειτουργικές Οικογένειες

«Υπάρχει συνήθως πολλή ένταση, πολλοί κανόνες και πολύ λίγη άνευ όρων αγάπη». – C. Richardson, MA, LPC

Καμία οικογένεια δεν είναι τέλεια. Κάθε οικογένεια βιώνει κατά καιρούς συγκρούσεις, αγχογόνες και οδυνηρές καταστάσεις. Αν υπάρχει αγάπη, σεβασμός, εμπιστοσύνη και υγιής επικοινωνία, η οικογένεια θα αντέξει τους κλυδωνισμούς και τα απρόοπτα της ζωής. Ωστόσο, εάν μια οικογένεια εμφανίζει σταθερά κάποια από τα ακόλουθα συμπτώματα, μπορεί να χαρακτηριστεί ως δυσλειτουργική: Άρνηση αναγνώρισης των προβλημάτων, αναποτελεσματική επικοινωνία, άκαμπτοι κανόνες, λεκτική, συναισθηματική κακοποίηση ή σωματική βία, συναισθηματική παραμέληση, έντονη σύγκρουση και εχθρότητα, έλλειψη ενσυναίσθησης και σεβασμού, απαγόρευση έκφρασης συναισθημάτων και διαφορετικών απόψεων, αγάπη υπό όρους ή απόσυρση αγάπης, χρήση των παιδιών για εκδίκηση, έλλειψη ορίων μεταξύ γονέα και παιδιού, εξωσυζυγικές σχέσεις, εξαρτήσεις.

Χαρακτηριστικά των Δυσλειτουργικών Οικογενειών

Όπως είπε η Claudia Black στο βιβλίο της It Will never Happen to Me, οι δυσλειτουργικές οικογένειες ακολουθούν τρεις άρρητους κανόνες: «Μην μιλάς, μην εμπιστεύεσαι και μην αισθάνεσαι».

1. Μην μιλάς: Στις δυσλειτουργικές οικογένειες, τα προβλήματα αγνοούνται. Δεν μιλάνε για τα οικογενειακά τους ζητήματα ούτε τα μέλη μεταξύ τους ούτε σε τρίτα πρόσωπα. Αυτός ο κανόνας είναι θεμελιώδης σε μια οικογένεια κακοποιητική ή αν υπάρχουν εθισμοί, ασθένειες κ.λπ. Τα παιδιά που τολμούν να μιλήσουν για τα προβλήματα της οικογένειας μπορεί να ντροπιαστούν ή να τιμωρηθούν, με αποτέλεσμα να καταλήγουν να αμφισβητούν το πώς αντιλαμβάνονται την πραγματικότητα και να υποφέρουν από χαμηλή αυτοεκτίμηση. Το μήνυμα είναι: «Συμπεριφέρεστε σαν να είναι όλα καλά και βεβαιωθείτε ότι όλοι οι άλλοι πιστεύουν ότι είμαστε μια απολύτως φυσιολογική οικογένεια».
2. Μην εμπιστεύεσαι: Τα παιδιά που μεγαλώνουν σε δυσλειτουργικές οικογένειες δεν μπορούν να αναπτύξουν μια αίσθηση εμπιστοσύνης και ασφάλειας, επειδή οι φροντιστές τους είναι ασυνεπείς και αναξιόπιστοι. Επιπλέον, ορισμένοι δυσλειτουργικοί γονείς εκθέτουν τα παιδιά τους σε επικίνδυνα άτομα και καταστάσεις με αποτέλεσμα να αποτυγχάνουν να τα προστατεύσουν από την κακοποίηση. Ο κανόνας της μη εμπιστοσύνης αναφέρεται και προς τρίτους και κρατά την οικογένεια απομονωμένη.
3. Μην αισθάνεσαι: Η καταστολή επώδυνων ή μπερδεμένων συναισθημάτων είναι μια τυπική στρατηγική αντιμετώπισης σε μια δυσλειτουργική οικογένεια. Μερικές φορές ο θυμός, ακόμη και τα τρομακτικά επεισόδια οργής, είναι το μόνο συναίσθημα που βλέπουν τα παιδιά να εκφράζουν οι γονείς τους. Τα παιδιά μαθαίνουν γρήγορα ότι η προσπάθεια να εκφράσουν τα δικά τους συναισθήματα, στην καλύτερη περίπτωση θα οδηγήσει σε αδιαφορία ενώ στη χειρότερη σε επίκριση ή βία. Έτσι, εκπαιδεύονται στο να τα καταπιέζουν, να τα παγώνουν και να προσπαθούν να αποσπάσουν την προσοχή τους από τον πόνο.

Πώς θα καταλάβετε εάν η οικογένειά σας ήταν δυσλειτουργική;

Οι οικογένειες μπορούν να οδηγήσουν τα μέλη τους να πιστέψουν ότι είναι υπερβολικά ευαίσθητα ή ότι υπερβάλλουν. Επιπλέον, τα παιδιά δεν έχουν την απαιτούμενη εμπειρία ζωής για να διακρίνουν ποια είναι η φυσιολογική και ποια η ανώμαλη συμπεριφορά των φροντιστών τους. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο μερικοί άνθρωποι δεν συνειδητοποιούν πόσο προβληματική ήταν η οικογένεια καταγωγής τους μέχρι να μεγαλώσουν αρκετά ώστε να περάσουν χρόνο με άλλες οικογένειες ή να ξεκινήσουν την δική τους. Τότε ακριβώς, μπορεί να συνειδητοποιήσουν ότι ως γονείς, δεν θέλουν για κανένα λόγο να επαναλάβουν τα ίδια μοτίβα συμπεριφοράς με τους δικούς τους τους γονείς.

Για να αποκτήσετε μια εικόνα για το πόσο δυσλειτουργική ήταν ή είναι η οικογένειά σας, εξετάστε τις ακόλουθες ερωτήσεις: Οι γονείς σας είχαν κάποιο ιδιαίτερα αγαπημένο παιδί ή κάποιο μαύρο πρόβατο στην οικογένεια; Μήπως ήσασταν ο καλύτερος φίλος και έμπιστος των γονιών σας; Μήπως οι γονείς σας παραβίαζαν συστηματικά τα όριά σας; Μήπως στερηθήκατε τρόφιμα, ρουχισμό, ιατρική περίθαλψη και άλλα απαραίτητα, παρόλο που οι γονείς σας είχαν τα μέσα να σας τα παρέχουν; Δεχτήκατε στο σπίτι κακοποίηση οποιουδήποτε είδους –λεκτική, συναισθηματική, σωματική, σεξουαλική– ή μήπως οι γονείς σας απέτυχαν να σας προστατεύσουν από κακοποίηση που συνέβη αλλού; Σας είπαν να μην διηγηθείτε σε άτομα εκτός της οικογένειάς σας τι συνέβη στο σπίτι σας ή έκρυβαν σημαντικά μυστικά από εσάς; Μήπως οι γονείς σας πάλευαν με τον εθισμό στο φαγητό, τα ναρκωτικά, το αλκοόλ, τον τζόγο, το σεξ, τα ψώνια κ.λπ.; Αυτοί οι εθισμοί συζητήθηκαν ποτέ ανοιχτά; Είχε κάποιο μέλος της οικογενείας κάποια ψυχική ασθένεια που δεν αντιμετωπίστηκε; Οι γονείς σας απειλούσαν να εγκαταλείψουν ο ένας τον άλλο ή εσάς; Τιμωρηθήκατε μήπως επειδή εκφράσατε τα συναισθήματά σας, μοιραστήκατε τις απόψεις σας, ακολουθήσατε τα όνειρά σας; Μήπως σας αντιμετώπιζαν περισσότερο σαν ενήλικα παρά σαν παιδί καθώς μεγαλώνατε; Το πώς παρουσιάζονταν δημόσια οι γονείς σας διέφερε μήπως εντελώς από την ιδιωτική τους ζωή;

Τύποι δυσλειτουργικών οικογενειών

1. Η αυταρχική οικογένεια “my way or the highway”. Οι αυταρχικοί γονείς ενεργούν σαν δικτάτορες, έχουν μεγάλες απαιτήσεις από τα παιδιά αλλά τους δίνουν ελάχιστη αναγνώριση και θετική ανατροφοδότηση. Σε αυτό τον τύπο οικογένειας, τα λάθη αντιμετωπίζονται συχνά με αυστηρότητα, η οποία μπορεί να περιλαμβάνει από φωνές μέχρι και σωματική τιμωρία. Τα παιδιά μαθαίνουν να ακολουθούν κανόνες, αλλά δεν αποκτούν την πολύτιμη εμπειρία του να παίρνουν τις δικές τους αποφάσεις ή να μαθαίνουν από τα δικά τους λάθη. Οι γονείς αυτοί με την ακραία αυστηρότητά τους, αποτυγχάνουν να βοηθήσουν τα παιδιά τους να χτίσουν μια ισχυρή αίσθηση του Εαυτού.Τα παιδιά αυτά τείνουν να έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση, ενώ μπορεί ως ενήλικες να είναι υπερβολικά επιθετικοί ή υπερβολικά ντροπαλοί, επιρρεπείς σε άγχος ή κατάθλιψη και ευάλωτοι στην κατάχρηση ουσιών λόγω αδυναμίας ελέγχου της συμπεριφοράς τους.
2. Η χαοτική οικογένεια. Η ασυνέπεια είναι η μόνη σταθερά. Οι οικογενειακοί κανόνες και οι προσδοκίες είναι ασαφείς και οι γονείς συχνά έρχονται και φεύγουν. Ακόμη όμως κι όταν είναι παρόντες, τα παιδιά συχνά βιώνουν κακοποίηση, παραμέληση ή και τα δύο.
3. Η συναισθηματικά αποστασιοποιημένη οικογένεια. Συνήθως οι γονείς είναι ψυχροί, απόμακροι και συναισθηματικά μη διαθέσιμοι, αποφεύγουν συστηματικά να εκφράσουν σωματική στοργή ή να μιλήσουν στα παιδιά τους τρυφερά. Τα παιδιά μαθαίνουν να καταπιέζουν τα συναισθήματά τους και αποκτούν χαμηλή αυτοεκτίμηση. Είναι πιθανό να έχουν φόβο εγκατάλειψης, προβλήματα με το σχολείο και ψυχολογικά ζητήματα, όπως έλλειψη ταυτότητας ή διαταραχές προσωπικότητας.Μερικές φορές, οι γονείς ενδέχεται να μην είναι συναισθηματικά διαθέσιμοι λόγω εξάντλησης είτε επειδή εργάζονται πολλές ώρες είτε γιατί έχουν να φροντίσουν πολλά παιδιά. Αυτές οι συνθήκες δεν αφήνουν στους γονείς πολλή ενέργεια για να θρέψουν τις μοναδικές συναισθηματικές ανάγκες του εκάστοτε παιδιού τους.
4. Εξαρτημένοι γονείς. Τα παιδιά αλκοολικών ή τοξικομανών μπορεί να μην ικανοποιούν τις βασικές τους ανάγκες. Ο εθισμένος γονέας μπορεί να ξεχάσει να πάρει τα παιδιά από το σχολείο, να παραλείψει να ετοιμάσει τα γεύματα ή να παραμελήσει σημαντικούς ελέγχους υγείας των παιδιών. Ούτε ο νηφάλιος γονέας ούτε ο εξαρτημένος γονέας είναι διαθέσιμοι. Τα παιδιά σε αυτό το περιβάλλον μαθαίνουν ότι είναι εντάξει ο εθισμένος γονέας να έχει προτεραιότητα έναντι των αναγκών τους. Αυτό μπορεί να προετοιμάσει το παιδί για εθισμούς καθώς μεγαλώνει ή να το οδηγήσει να αναζητήσει εξαρτημένους συντρόφους.Η ασυνεπής γονική μέριμνα προκαλεί στα παιδιά αισθήματα ανασφάλειας και υπόγειο θυμό που μπορεί να τα ακολουθήσει και στην ενήλικη ζωή. Τα παιδιά αυτά είναι επιρρεπή να αναπτύξουν υπερδραστηριότητα στην αμυγδαλή, το κέντρο φόβου του εγκεφάλου, και μπορεί να παρουσιάσουν καταστάσεις ψυχικής υγείας όπως άγχος, διαταραχή μετατραυματικού στρες (PTSD), κατάθλιψη και διαταραχές χρήσης ουσιών.
5. Οικογένειες σε συνεχείς, έντονες συγκρούσεις. Σε μια οικογένεια με χρόνιες συγκρούσεις, οι διαφωνίες και η ακραία εχθρότητα είναι ο κανόνας. Δεν έχει σημασία σε τι αφορούν οι συγκρούσεις— ζητήματα άκρως σοβαρά ή καθημερινά τετριμμένα θέματα—είναι η αδυναμία επικοινωνίας και ειρηνικής επίλυσης που προκαλεί μόνιμη ζημιά. Τα παιδιά σε αυτές τις οικογένειες συχνά αναπτύσσουν διαταραχές άγχους. Ως ενήλικες ενδέχεται να αναπαράγουν αυτές τις συμπεριφορές ή αντίθετα να είναι υπερευαίσθητοι στις εντάσεις.
6. Η βίαιη/ κακοποιητική οικογένεια. Η οικογενειακή βία δεν είναι μόνο σωματική. Μπορεί επίσης να περιλαμβάνει λεκτική ή ψυχολογική κακοποίηση ή οποιαδήποτε άλλη συμπεριφορά που κάνει το παιδί να μην αισθάνεται ασφάλεια.Το παιδικό τραύμα προκαλεί αλλαγές στον αναπτυσσόμενο εγκέφαλο που σχετίζονται με αυξημένο κίνδυνο ψυχιατρικών διαταραχών και κατάχρηση ουσιών. Οι απεικονίσεις εγκεφάλου δείχνουν ότι τα παιδιά που μεγαλώνουν σε ένα κακοποιητικό περιβάλλον τείνουν να έχουν: Μειωμένο όγκο στον προμετωπιαίο φλοιό, μια περιοχή που εμπλέκεται στην κρίση, τον έλεγχο των παρορμήσεων και τον προγραμματισμό. Έναν μικρότερο ιππόκαμπο, μια περιοχή του εγκεφάλου που εμπλέκεται στη μάθηση και τη μνήμη. Μειωμένο όγκο στην παρεγκεφαλίδα, μια περιοχή που εμπλέκεται στον συντονισμό της σωματικής κίνησης και των σκέψεων. Υπερβολική δραστηριότητα στην αμυγδαλή, το κέντρο φόβου του εγκεφάλου.Συναισθηματικά, τα παιδιά σε αυτές τις οικογένειες βιώνουν την απόλυτη προδοσία. Δεν μπορούν να βασίζονται στους φροντιστές τους για να τα αγαπήσουν, να τα προστατεύσουν και να τα σεβαστούν. Ως ενήλικες, νιώθουν φοβισμένοι, ντροπιασμένοι, ανάξιοι και μόνοι. Μπορεί να αναπτύξουν άγχος, κατάθλιψη, προβλήματα χρήσης ουσιών ή διαταραχή μετατραυματικού στρες.

Σε άλλες περιπτώσεις, συμβαίνουν πολύ βαριά ή απρόοπτα γεγονότα στην οικογένεια όπως χρόνια ασθένεια ενός μέλους, αιφνίδιος θάνατος γονέα ή παιδιού και άλλα που το συγκεκριμένο οικογενειακό σύστημα δεν κατορθώνει να διαχειριστεί αποτελεσματικά, οπότε προκαλείται δυσλειτουργία.

Οι οικογενειακοί ρόλοι σε αυτά τα σπιτικά είναι συνήθως αντίστροφοι: τα παιδιά είναι περισσότερο υπεύθυνα για τη δική τους καθημερινή ζωή όταν οι δυσλειτουργικοί γονείς τους δεν είναι σε θέση να το κάνουν. Στο δεύτερο μέρος του άρθρου θα δούμε τους δυσλειτουργικούς ρόλους που υιοθετούν τα μέλη αυτών των οικογενειών, τις επιπτώσεις στην ενήλικη ζωή και τους τρόπους διαχείρισής τους.

Βιβλιογραφικές αναφορές

Black, C. (2020). It will never happen to me: Growing up with addiction as youngsters, adolescents, and adults. Central Recovery Press.

Friel, J., & Friel, L. (1988). Adult children secrets of dysfunctional families: The secrets of dysfunctional families. Health Communications, Inc..

Gibson, L. C. (2015). Adult children of emotionally immature parents: How to heal from distant, rejecting, or self-involved parents. New Harbinger Publications.

Leiter, J., & Johnsen, M. C. (1997). Child maltreatment and school performance declines: An event-history analysis. American Educational Research Journal, 34(3), 563-589.

Neal, J. G. (2006). Raised by wolves: Integrating the new generation of feral professionals into the academic library.

Rodriguez, N., Smith, H., & Zatz, M. S. (2009). “Youth is enmeshed in a highly dysfunctional family system”: Exploring the relationship among dysfunctional families, parental incarceration, and juvenile court decision making. Criminology, 47(1), 177-208.

Sturge-Apple, M. L., Davies, P. T., Winter, M. A., Cummings, E. M., & Schermerhorn, A. (2008). Interparental conflict and children’s school adjustment: the explanatory role of children’s internal representations of interparental and parent-child relationships. Developmental Psychology, 44(6), 1678.

Thompson, A., & Hollis, C. (2003). Authoritarian parenting attitudes as a risk for conduct problems. European Child & Adolescent Psychiatry, 12(2), 84-91.

Ubaidi, B. A. A. (2017). Cost of growing up in dysfunctional family. Journal of Family Medicine and Disease Prevention, 3(3), 1-6.

Wallace, B. C. (1990). Crack cocaine smokers as adult children of alcoholics: The dysfunctional family link. Journal of substance abuse treatment, 7(2), 89-100.

Wolynn, M. (2017). It didn’t start with you: How inherited family trauma shapes who we are and how to end the cycle. Penguin.

Dysfunctional Family Dynamics

Characteristics of Dysfunctional Families

https://www.verywellmind.com/what-is-a-dysfunctional-family-5194681