Τραύμα, το συλλογικό

«Κάθε φορά που συμβαίνει μια μεγάλη καταστροφή στην Ελλάδα ή τον κόσμο, συνδέομαι με το μικρό κοριτσάκι που ήμουν κάποτε, ανήμπορη μπροστά στο κρεβάτι της άρρωστης μαμάς μου».
Μαρτυρία θεραπευόμενης

Τον Ιούνιο με τις φωτιές στη Χίο, οι θεραπευόμενοι έκλαιγαν απαρηγόρητοι. Κοινός παρονομαστής; «Νιώθω ανήμπορος να δράσω απέναντι στο κακό που μας βρήκε και επιπλέον, απροστάτευτος από το κράτος». Νιώθω λοιπόν αβοήθητος και μόνος. Οι συνεδρίες αυτές μου θύμισαν τη διάθεση των θεραπευόμενων με το δυστύχημα στα Τέμπη ή τη γενοκτονία στη Γάζα και σε παρόμοιο πνεύμα ήταν και μετά τις φωτιές που ξέσπασαν τον Αύγουστο: «Δεν αισθάνομαι ασφάλεια απέναντι στα απρόοπτα της ζωής και τις καταστροφές και ακόμη χειρότερα, δεν εμπιστεύομαι κανέναν».

Συλλογικό τραύμα δεν είναι το άθροισμα των ατομικών τραυμάτων αλλά η αλλαγή στην ταυτότητα και συνοχή μιας κοινότητας. Σύμφωνα με τον κοινωνιολόγο Kai Erikson, πρόκειται για μια ρήξη στον κοινωνικό ιστό που διαλύει την αίσθηση κοινής πραγματικότητας και αμοιβαίας στήριξης. Προκαλείται από καταστροφές, βία, πολιτικές κρίσεις, φυσικά φαινόμενα και αποτυχία του συστήματος να λειτουργήσει εύρυθμα. Δημιουργείται λοιπόν στους πολίτες μια χρόνια αίσθηση ανασφάλειας όπως και διαρκή υπενθύμιση της ευαλωτότητάς τους.

Στο τοπικό βίωμα της Χίου, το πένθος τόπου ήταν κεντρικό, μιας και νιώσαμε σα να χάσαμε το ψυχολογικό «σπίτι» μας. Όπως και σε κάθε καταστροφή που αφορά φωτιές και οικολογικές απώλειες, δημιουργείται επίσης έντονο κλιματικό άγχος (solastalgia).

Νευροβιολογικές και ψυχολογικές διαστάσεις

Σύμφωνα με τον ψυχίατρο και ειδικό στο τραύμα Bessel van der Kolk, η παρατεταμένη έκθεση σε τραυματικά γεγονότα κρατά το νευρικό σύστημα σε κατάσταση υπερεγρήγορσης (hypervigilance), με συνεχείς ενεργοποιήσεις του συμπαθητικού νευρικού συστήματος. Αυτό σημαίνει πως ακόμη κι όταν δεν υπάρχει αληθινός επικείμενος κίνδυνος, το νευρικό σύστημα βρίσκεται σε κατάσταση συναγερμού σα να απειλείται συνεχώς. Ως αποτέλεσμα ενδέχεται να εκδηλωθεί άγχος, ανεξέλεγκτος θυμός, κατάθλιψη, εξαρτήσεις ή ψυχοσωματικά συμπτώματα.

Σε εθνικό επίπεδο, η επανάληψη τραυματικών γεγονότων δημιουργεί trauma re-exposure cycles, με τους πολίτες να ζουν σε έναν διαρκή κύκλο εγρήγορσης και να απευαισθητοποιούνται απέναντι στους θεσμούς, να γίνονται πιο ατομιστές, να βιώνουν συναισθήματα ματαίωσης, κενού ή απελπισίας.

Το συλλογικό τραύμα φυσικά μπορεί να πυροδοτήσει τα ήδη προϋπάρχοντα ατομικά τραύματα (trauma layering) οδηγώντας σε πιο έντονα ψυχοσωματικά συμπτώματα. Άνθρωποι ευάλωτοι όσον αφορά στη συναισθηματική αυτορρύθμιση, δυσκολεύονται ακόμη παραπάνω να διαχειριστούν τις φυσικές καταστροφές και την απουσία των δομών.

Επιπτώσεις στην κοινωνία

Όταν οι θεσμοί αποτυγχάνουν ή δρουν άδικα, η εμπιστοσύνη απέναντι στο κράτος διαβρώνεται, ο ψυχικός πόνος βαθαίνει και οι πολίτες αποσυνδέονται συναισθηματικά μεταξύ τους. Οι ερευνητές Freyd & Smith αναφέρονται χαρακτηριστικά σε θεσμική προδοσία και ηθικό τραυματισμό. Σύμφωνα μάλιστα με την Judith Herman, συγγραφέα του βιβλίου «Τραύμα και θεραπεία», όταν η κρατική ή θεσμική ανταπόκριση είναι ανεπαρκής, το τραύμα ενισχύεται, γιατί επιβεβαιώνει την αίσθηση εγκατάλειψης και αδυναμίας προστασίας.

Η κοινωνία μπαίνει σε κατάσταση μόνιμης κρίσης, αφού η καθημερινότητα δομείται γύρω από την επόμενη απειλή, την αίσθηση έλλειψης και την κανονικοποίηση της βίας. Στην Ελλάδα, οι επαναλαμβανόμενες τραυματικές εμπειρίες (πυρκαγιές, σιδηροδρομική τραγωδία, θεσμική αδυναμία) έχουν δημιουργήσει ένα συλλογικό νευρικό σύστημα σε υπερδιέγερση.

Η λειτουργία επιβίωσης -πάλη, φυγή ή πάγωμα- γίνεται ο κανόνας. Οι άνθρωποι γίνονται απαθείς απέναντι στην αδικία, την ανομία και την κακοδιαχείριση και καταφεύγουν σε εξτρεμιστικές πεποιθήσεις προσπαθώντας να εντοπίσουν «τον κακό» ή σε εξαρτήσεις όπως η υπερκατανάλωση προκειμένου να μουδιάσουν την θλίψη.

Διαγενεαλογική μετάδοση

Σύμφωνα με την Maria Yellow Horse Brave Heart, το τραύμα μπορεί να μεταδίδεται διαγενεακά μέσω της αφήγησης, αλλά ακόμη και μη λεκτικά, με την αποσιώπηση των τραυματικών γεγονότων, μέσα από τα μοτίβα συμπεριφοράς που περνάνε από τη μία γενιά στην επόμενη. Στις μικρές μάλιστα κοινότητες, η ιστορία φυσικών καταστροφών ή κοινωνικών απωλειών περνάει ως υπόστρωμα φόβου και ανασφάλειας στις επόμενες γενιές.

Αξιοσημείωτο είναι πως σε έρευνα με απογόνους επιζόντων του ολοκαυτώματος, βρέθηκαν αλλαγές στη μεθυλίωση του γονιδίου FKBP5 (ρυθμιστής κορτιζόλης), κάτι που υποδηλώνει βιολογική «υπογραφή» του τραύματος.

Η διάσταση της κοινότητας

Ο κοινωνικός νευρικός ιστός χρειάζεται αποκατάσταση μέσω επανασύνδεσης και κοινοτικής δράσης. Είμαστε θηλαστικά, επομένως είναι ζωτικής σημασίας για εμάς να συνδεόμαστε προκειμένου να νιώθουμε ασφαλείς απέναντι σε οποιονδήποτε κίνδυνο, υπαρκτό ή επικείμενο. Η γειτονιά, η κοινότητα, ο τόπος, λειτουργούν ως ασφαλές λιμάνι, ως σταθερό σημείο αναφοράς στα δύσκολα.

Οι έρευνες αποδεικνύουν πως οι κοινότητες που μπορούν να μοιραστούν τα συναισθήματα μέσω της αφήγησης, του θρήνου και της νοηματοδότησης του γεγονότος, ανακάμπτουν ταχύτερα.

Τι μπορεί να μας προστατεύσει πριν και μετά αλλά και τι να αποφεύγουμε

Νεότερες μελέτες για φυσικούς κινδύνους δείχνουν ότι οι δεσμοί γειτονιάς και η προθυμία παρέμβασης είναι προβλεπτικοί παράγοντες για καλύτερη προετοιμασία αλλά και ανάρρωση από το συλλογικό τραύμα.

Όσον αφορά την πρόληψη, το να χτίσουμε δίκτυα αλληλοβοήθειας ίσως είναι το πιο σημαντικό μέτρο. Χρειάζεται δηλαδή να εντοπίσουμε ποια είναι τα σημεία αναφοράς μας στην κοινότητα όπου ζούμε, όπως ενορίες, πολιτιστικοί σύλλογοι, εθελοντικές ομάδες, ΚΑΠΗ, σχολεία. Αν μάλιστα έχουμε ήδη οργανωθεί και ως προς την ανάληψη ρόλων (ποιος κάνει τηλεφωνικές αλυσίδες, ποιος ενημερώνει ευάλωτους /ηλικιωμένους/ΑμεΑ, ποιος ανοίγει χώρους φιλοξενίας), ακόμη καλύτερα. Για γνωριμία και εύκολη συνεργασία την στιγμή της κρίσης, χρήσιμες μπορούν να είναι οι οργανωμένες συναντήσεις -πχ ανά τρίμηνο, έστω για 15–30’. Οι κοινότητες με ισχυρό κοινωνικό κεφάλαιο ανακάμπτουν καλύτερα.

Αξίζει επίσης να έχουμε υπόψιν πως μετά από μαζικές τραγωδίες, η πολύωρη έκθεση σε σχετικές ειδήσεις μπορεί να προκαλέσει μεγαλύτερο οξύ στρες ακόμη κι από άμεση έκθεση στο γεγονός, οπότε μια χρήσιμη σύσταση θα ήταν να αποφεύγεται, ειδικά αν πρόκειται για ευάλωτες ψυχικά ομάδες.

Έπειτα από μία καταστροφή, μπορεί να γίνει εφαρμογή των 5 στοιχείων του Hobfoll σε επίπεδο κοινότητας, ώστε να γίνει διαχειρίσιμο το μαζικό τραύμα σε πρώιμες ή μεσαίες φάσεις.

• Ασφάλεια: σαφείς πληροφορίες για κινδύνου και καταφύγια, όπως και ορατή παρουσία υπευθύνων.
• Καταπράυνση: βασική ψυχολογική υποστήριξη (PFA) σε ΚΕΠ/σχολεία.
• Συλλογική αποτελεσματικότητα: μικρές, χειροπιαστές αποστολές (π.χ. καθαρισμοί, διανομή).
• Συνδεσιμότητα: πίνακες αναζήτησης-εύρεσης, helpdesks γειτονιάς, ομάδες WhatsApp/ Viber.
• Ελπίδα: ορατό «πλάνο 30 ημερών» με προόδους που ανακοινώνονται τακτικά.

Υπάρχουν επίσης εργαλεία αξιολόγησης όπως το CCRAM (Conjoint Community Resiliency Assessment Measure) για να εντοπίζονται αδύναμοι πυλώνες (π.χ. “δίαυλοι πληροφόρησης”). Συνήθως μετά την αρχική «έκρηξη» βοήθειας, η υποστήριξη συχνά μειώνεται (φθορά κοινωνικής στήριξης) ενώ η δυσφορία αυξάνεται. Ως αντίδοτο θα μπορούσαν να λειτουργήσουν τα θεσμοθετημένα σημεία ψυχοκοινωνικής στήριξης με εβδομαδιαίες «ώρες κοινότητας».

Είναι επίσης σημαντικό το συλλογικό πένθος να μην έχει αποκλεισμούς. Να δοθεί δηλαδή χώρος σε «διαφορετικές απώλειες» (άνθρωποι, σπίτια, φύση) και σε όλους όσους θέλουν να συμμετέχουν, ώστε να ενισχυθεί η κοινοτική συμμετοχή, η συνοχή, η νοηματοδότηση και η ευημερία. Οι δημόσιες τελετές και τα μνημόσυνα βοηθούν στην απόδοση νοήματος και στην μείωση της απομόνωσης.

Και μετά, τι;

Η φωτιές άφησαν πίσω τους στάχτες και αποκαΐδια, η ζωή όμως πάντα επιμένει. Στη Χίο, ο σκίνος ξαναπετά, όπως οι άνθρωποι επιβιώνουν, ξαναπλέκουν δεσμούς, θα αναζητήσουν και πάλι τη χαρά. Ο κοινωνικός ιστός όταν τραυματίζεται, δεν επιδιορθώνεται μόνο από ειδικούς· υφαίνεται ξανά από γείτονες που ενδιαφέρονται και προσφέρουν τη βοήθεια που μπορούν, από ομάδες που οργανώνονται, από διαφανείς κουβέντες με τους υπεύθυνους, από τελετές που μας επιτρέπουν να πενθήσουμε μαζί. Οι κοινότητες εδώ και χιλιάδες χρόνια επιβιώνουν γιατί μοιράζονται το βάρος και γιατί επιχειρούν να αποδώσουν νόημα ακόμη και στις καταστροφές, να γίνουν πιο σοφές από τα λάθη και τις παραλείψεις τους. Καταγράφουν στο συλλογικό αφήγημα τις δυσκολίες ως απόδειξη ανθεκτικότητας και ελπίδας, ως υπενθύμιση ευγνωμοσύνης για το τώρα. Αν η καταστροφή είναι διακοπή, η αναγέννηση είναι συνέχεια. Κι όπως ο σκίνος, έτσι κι εμείς, με φροντίδα, χρόνο και κοινή προσπάθεια, ξαναπιάνουμε ρίζες και δίνουμε καινούριο ρετσίνι στη ζωή μας.

Βιβλιογραφικές αναφορές

Levine, P. A. (1997). Waking the tiger: Healing trauma: The innate capacity to transform overwhelming experiences. North Atlantic Books.
Van der Kolk, B. A. (1994). The body keeps the score: Memory and the evolving psychobiology of posttraumatic stress. Harvard review of psychiatry, 1(5), 253-265.
Herman, J. L. (1992). Trauma and Recovery Judith Lewis Herman, MD.
Dubois, M., & Guaspare, C. (2020). From cellular memory to the memory of trauma: Social epigenetics and its public circulation. Social Science Information, 59(1), 144-183.
Smith, C. P., & Freyd, J. J. (2017). Insult, then injury: Interpersonal and institutional betrayal linked to health and dissociation. Journal of Aggression, Maltreatment & Trauma, 26(10), 1117-1131.
Ntontis, E., Drury, J., Amlôt, R., Rubin, G. J., Williams, R., & Saavedra, P. (2021). Collective resilience in the disaster recovery period: Emergent social identity and observed social support are associated with collective efficacy, well‐being, and the provision of social support. British Journal of Social Psychology, 60(3), 1075-1095.
Papadatou, D., Giannopoulou, I., Bitsakou, P., Bellali, T., Talias, M. A., & Tselepi, K. (2012). Adolescents’ reactions after a wildfire disaster in Greece. Journal of Traumatic Stress, 25(1), 57-63.
Norris, F. H., Stevens, S. P., Pfefferbaum, B., Wyche, K. F., & Pfefferbaum, R. L. (2008). Community resilience as a metaphor, theory, set of capacities, and strategy for disaster readiness. American journal of community psychology, 41(1), 127-150.
Drury, J., & Ntontis, E. (2025). A social identity model of collective resilience in emergent groups. In The Power of Collective Resilience Against Political Violence and Repression (pp. 13-30). Routledge.
Kaniasty, K., & Norris, F. H. (1993, 1996, 2005, 2008). Κοινωνική στήριξη: φθορά & αποτροπή της φθοράς (PubMed)
Hobfoll, S. E., et al. (2007). Five Essential Elements… (PubMed/PMC).