Φόβος: αιτίες, συμπτώματα και τρόποι διαχείρισης

Τι σας έρχεται στο μυαλό όταν ακούτε την λέξη «φόβος»; Ένα τεράστιο φίδι; Το ενδεχόμενο απόλυσης; Ή το τέρας που φοβόσασταν μικροί ότι θα ξεπηδήσει κάτω από το κρεβάτι μες στη νύχτα;

Ο φόβος είναι μια φυσιολογική συναισθηματική απόκριση σε ένα ερέθισμα που γίνεται αντιληπτό ως απειλή ή κίνδυνος. Άγχος αντίθετα βιώνουμε όταν πρόκειται για αφηρημένες ή μελλοντικές ανησυχίες, για πρόβλεψη κινδύνου και εγρήγορση – η διάκριση είναι παρόμοια με αυτή μεταξύ συναισθημάτων και διάθεσης. Όταν πάλι ο φόβος γίνεται υπερβολικά έντονος και επαναλαμβανόμενος σε ορισμένες συνθήκες, όπως σε κοινωνικές καταστάσεις ή προς ένα συγκεκριμένο αντικείμενο, τότε ορίζεται ως φοβία.

Η κύρια περιοχή του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνη για τον φόβο είναι η αμυγδαλή. Ο ιππόκαμπος, εμπλέκεται επίσης, αποθηκεύοντας τις επεισοδιακές αναμνήσεις.
Ο φόβος εκδηλώνεται ως δύο κύριες αντιδράσεις: τις βιοχημικές και τις συναισθηματικές.

Ως απάντηση σε μια απειλή, το συμπαθητικό νευρικό σύστημα, μέρος του αυτόνομου νευρικού συστήματος, ενεργοποιείται από την ξαφνική απελευθέρωση ορμονών.
Στη συνέχεια, διεγείρει τα επινεφρίδια να πυροδοτήσουν την απελευθέρωση ορμονών, την επινεφρίνη (αδρεναλίνη) και τη νορεπινεφρίνη (νοραδρεναλίνη), με αποτέλεσμα τις αυτόματες σωματικές αντιδράσεις (εφίδρωση, αυξημένο καρδιακό ρυθμό, δύσπνοια και διεσταλμένες κόρες). Αυτή είναι η γνωστή απόκριση στον φόβο ως «μάχη ή φυγή».

Η συναισθηματική απόκριση στον φόβο, ωστόσο, είναι εξατομικευμένη. Μερικοί άνθρωποι θα αναζητήσουν ενεργά τον φόβο, ενώ άλλοι τον αποφεύγουν με κάθε κόστος. Ο φόβος είναι ένα φάσμα με πολύ ήπιες έως ακραίες εντάσεις, ανάλογα με την συναισθηματική αυτορρύθμιση του ατόμου.

Πότε ο φόβος είναι χρήσιμος και πότε όχι;

Ο φόβος μπορεί να μας βοηθήσει να αντιδράσουμε στον κίνδυνο χωρίς να χρειάζεται να σκεφτούμε συνειδητά. Για παράδειγμα, αν ένα αυτοκίνητο έρχεται προς το μέρος μας, ο φόβος μπορεί να μας κάνει να απομακρυνθούμε γρήγορα και έτσι να σώσουμε τη ζωή μας. Επίσης, το ότι έχουμε την ικανότητα να παρατηρούμε τον φόβο στους άλλους αφού τον αναγνωρίζουμε στον εαυτό μας, μας δίνει την δυνατότητα να τους προσφέρουμε συμπόνια και να τους βοηθήσουμε να ανταπεξέλθουν.

Πότε όμως ο φόβος καταντάει πρόβλημα; Για να διαγνωστεί μια κατάσταση που σχετίζεται με φόβο και άγχος ως παθολογική, τα συμπτώματα πρέπει να είναι επίμονα και να παρεμβαίνουν στην καθημερινότητα του ατόμου.

Εάν τα συναισθήματα φόβου γίνουν επίμονα και υπερβολικά, θα μπορούσε να διαγνωστεί, σύμφωνα με το DSM IV (Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών της Αμερικάνικης Ψυχιατρικής Ένωσης) κάποιος τύπος αγχώδους διαταραχής, ανάλογα με τα συμπτώματα που παρουσιάζονται. Συνήθεις διαταραχές που σχετίζονται με τον φόβο είναι οι φοβίες, η γενικευμένη αγχώδης διαταραχή, η κοινωνική αγχώδης διαταραχή, η διαταραχή πανικού και η διαταραχή μετατραυματικού στρες (PTSD).

Τι προκαλεί τον φόβο;

Σύμφωνα με την εξελικτική θεωρία του φόβου (Seligman, 1971), οι άνθρωποι μπορούν να έχουν έμφυτες αποκρίσεις σε συγκεκριμένα ερεθίσματα χωρίς καμία προηγούμενη σχετική εμπειρία, αφού τείνουν να φοβούνται πράγματα που αποτελούσαν πηγή κινδύνου για τους προγόνους μας.
Κάποιες φοβίες αναπτύσσονται συνήθως στην παιδική ηλικία και σε ορισμένες περιπτώσεις, μπορούν να εντοπιστούν σε μια συγκεκριμένη εμπειρία. Οι φοβίες που ξεκινούν από την παιδική ηλικία θα μπορούσαν επίσης να προκληθούν από μίμηση: εάν ένας γονέας έχει φοβία για τις αράχνες, το παιδί μπορεί επίσης να μάθει να έχει την ίδια ή μια παρόμοια φοβία.
Μπορούμε επίσης να «μάθουμε» νέες πηγές φόβου και άγχους μέσω μιας διαδικασίας που ονομάζεται Pavlovian conditioning, όπου τα δυσμενή ή επιβλαβή αποτελέσματα, ειδικά τα επαναλαμβανόμενα, μας κάνουν να φοβόμαστε και να προσπαθούμε να τα αποφύγουμε. Ένας τρόπος με τον οποίο αυτή η συμπεριφορά μπορεί να γίνει αναποτελεσματική, είναι η γενίκευση του φόβου, που μας οδηγεί να ερμηνεύουμε ως σήμα φόβου ακόμη και τα μη απειλητικά ερεθίσματα.

Χαρακτηριστικά προσωπικότητας όπως ο νευρωτισμός φαίνεται να αυξάνουν την πιθανότητα να αναπτύξει κάποιος φοβία. Η ανατροφή από υπερπροστατευτικούς γονείς, ένα μεγάλο πένθος στην παιδική ηλικία, η σεξουαλική ή σωματική κακοποίηση, φαίνεται επίσης πως συσχετίζονται με την υπερβολική αντίδραση στον φόβο.

Πώς να διαχειριστούμε τον φόβο

H ψυχοθεραπεία μας βοηθάει να εξερευνήσουμε τις παρελθοντικές εμπειρίες αλλά και να έρθουμε σε επαφή με τον εαυτό μας στο τώρα, παρατηρώντας τις αντιδράσεις μας και ρυθμίζοντας τα συναισθήματά μας. Διερευνούμε επίσης πιο υπαρξιακούς φόβους όπως την αίσθηση ανεπάρκειας και τον φόβο της μη αποδοχής από τους άλλους, τον φόβο της μοναξιάς ή της μελλοντικής αόριστης απειλής.

Στις περιπτώσεις που ο φόβος, το άγχος ή οι φοβίες επηρεάζουν υπερβολικά αρνητικά την καθημερινότητά μας, προτείνεται ο συνδυασμός της ψυχοθεραπείας με την συνταγογράφηση από ψυχίατρο κάποιας φαρμακευτικής αγωγής, όπως βήτα-αναστολείς, βενζοδιαζεπίνες ή εκλεκτικούς αναστολείς επαναπρόσληψης σεροτονίνης (SSRIs).

Οι τεχνικές χαλάρωσης όπως η προοδευτική μυϊκή χαλάρωση, ο διαλογισμός και οι ασκήσεις επανεκπαίδευσης της αναπνοής βοηθούν στην διαχείριση του άγχους και στην καλύτερη επαφή με τον εαυτό μας.

Η άσκηση, ειδικά η αερόβια, μπορεί να επηρεάσει θετικά το άγχος και να μειώσει τα συμπτώματα απόκρισης του φόβου.
Ας ξεβολευτούμε λοιπόν από την οικεία σε εμάς συνθήκη του φόβου, του άγχους ή της φοβίας. Ας διερευνήσουμε τι τα προκάλεσε όλα αυτά, ας αναγνωρίσουμε την ευαλωτότητά μας κι ας προσπαθήσουμε με την βοήθεια των ειδικών αλλά και με αλλαγές στη ζωή και στη ρουτίνα μας να πάμε, αγκαλιά με τον φόβο αν χρειάζεται, να προκαλέσουμε τον εαυτό μας, να δοκιμάσουμε, ένα βήμα την ημέρα, όσα μας φοβίζουν και μας ταλαιπωρούν. Να ζήσουμε, όσο γίνεται, πιο ελεύθεροι και ξέγνοιαστοι.

References

Seligman, M. E. (1971). Phobias and preparedness. Behavior therapy, 2(3), 307-320.
Steimer, T. (2002). The biology of fear-and anxiety-related behaviors. Dialogues in clinical neuroscience, 4(3), 231.

The Psychology of Fear: Definition, Symptoms, Traits, Causes, Treatment

https://research.umn.edu/news/psychology-fear-how-anxiety-turns-everyday-threat
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3595162/
https://www.betterhelp.com/advice/psychologists/what-is-the-psychology-of-fear/
https://www.psychologytoday.com/intl/basics/fear