Γυναίκες μετά το διαζύγιο

«Κάθε πρωί, με το που άνοιγα τα μάτια, η συνειδητοποίηση ότι είχα πια χωρίσει με κατέκλυζε. Ένα αίσθημα κενού και φόβου για το μέλλον μου με τύλιγε, αφήνοντάς με μουδιασμένη, σχεδόν παράλυτη». Α.Β.

Ο χωρισμός αποτελεί ένα από τα πιο στρεσογόνα γεγονότα ζωής. Οι έρευνες δείχνουν αυξημένα επίπεδα ψυχικής δυσφορίας στα πρώτα ένα–δύο χρόνια μετά το διαζύγιο.

Δεν είναι μόνο η απώλεια της σχέσης, αλλά και η αποδόμηση των σταθερών που μέχρι χθες έδιναν αίσθηση ασφάλειας. Η πορεία της ψυχικής υγείας μετά από ένα διαζύγιο ή έναν χωρισμό δεν είναι γραμμική· στην αρχή μοιάζει με κύμα που κινδυνεύει να μας βυθίσει, σταδιακά όμως ενδέχεται να μας οδηγήσει σε νέες ακτές. Βραχυπρόθεσμα εκδηλώνεται στρες και άγχος, αφού ο χωρισμός διαταράσσει ρουτίνες, ρόλους, οικονομικές σταθερές. Αυτό συχνά προκαλεί έντονη ψυχοσωματική φόρτιση. Τα καταθλιπτικά συμπτώματα όπως η απώλεια ενδιαφέροντος, η μείωση ενέργειας και οι αρνητικές σκέψεις για το μέλλον, είναι επίσης συχνά. Σε κάποιες περιπτώσεις μάλιστα παρατηρείται και κοινωνική απομόνωση αφού η γυναίκα μπορεί να αποτραβηχτεί από φίλους και κοινωνικές δραστηριότητες λόγω ντροπής, στίγματος ή απλά λόγω έλλειψης ενέργειας.

Μεσο-μακροπρόθεσμα όμως παρατηρείται σταδιακή βελτίωση στη διάθεση, στην ποιότητα ζωής και στο αίσθημα ελευθερίας, ιδίως σε περιπτώσεις όπου ο γάμος ήταν χαμηλής ποιότητας ή συναισθηματικά τοξικός. Οι γυναίκες αναφέρουν Μετατραυματική Ανάπτυξη (Post-traumatic Growth – PTG), αναγνωρίζοντας τη δύναμή τους («δεν φανταζόμουν ότι μπορώ να σταθώ μόνη μου»), υιοθετώντας νέα οπτική στις σχέσεις («δεν χρειάζομαι κάποιον να με σώσει, αλλά έναν ισότιμο σύντροφο»). Στο στάδιο αυτό, ειδικά αν είναι στη μέση ηλικία, οι γυναίκες επανεκτιμούν αξίες και προτεραιότητες και οριοθετούνται περισσότερο από ποτέ. Έτσι, ο χωρισμός μπορεί να μετατραπεί από «τραύμα» σε ευκαιρία Αυτοπραγμάτωσης (self-actualization). Έρευνες από τη μακροχρόνια μελέτη MIDUS (Midlife in the United States) δείχνουν ότι η αυτοεκτίμηση παίζει κεντρικό ρόλο σε αυτή τη διαδικασία. Όταν οι γυναίκες ενδυναμωθούν και αρχίσουν να βλέπουν τον εαυτό τους με αποδοχή και σεβασμό, είναι πιο πιθανό να βιώσουν μετατραυματική ανάπτυξη.

Το σύνδρομο της Σταχτοπούτας

Το “Cinderella Complex” είναι ένας όρος που εισήγαγε η Colette Dowling το 1981. Στο ομώνυμο βιβλίο της περιγράφει μια ασυνείδητη ψυχολογική εξάρτηση των γυναικών από την ανδρική φιγούρα «σωτήρα»: η γυναίκα περιμένει τον «πρίγκιπα» να την διαλέξει, να της δώσει αξία και ασφάλεια, αντί η ίδια να αναπτύξει πλήρως την αυτονομία και την εσωτερική της δύναμη. Η πολιτισμική ενίσχυση αυτού του προτύπου είναι εμφανής αφού τα παραμύθια, οι ταινίες, τα οικογενειακά πρότυπα περνούν το μήνυμα ότι η ευτυχία μιας γυναίκας έρχεται μέσω μιας σχέσης.

Ακόμη και σήμερα, παρά την φαινομενική ανεξαρτησία (σπουδές, καριέρα, οικονομική αυτάρκεια), πολλές γυναίκες διατηρούν βαθιά την πεποίθηση ότι χρειάζονται έναν άνδρα για να «ολοκληρωθούν». Σε πολλές μάλιστα περιπτώσεις, μια δυναμική, ανεξάρτητη γυναίκα συχνά φαίνεται τρομακτική και δέχεται κοινωνική κριτική. Δυστυχώς, αν η αυτοεικόνα είναι χτισμένη γύρω από το να σε επιλέξουν, ένας χωρισμός μπορεί να βιωθεί ως διάλυση του ίδιου του Εαυτού. Οι σύγχρονες γυναίκες συχνά νιώθουν διχασμένες ανάμεσα σε δύο αντίθετες απαιτήσεις: να είναι αυτόνομες ή να είναι επιθυμητές, σύμφωνα με το ρομαντικό σενάριο.

Μετά το διαζύγιο, τι;

Ο χωρισμός συχνά βιώνεται ως πολλαπλή απώλεια αφού η γυναίκα χάνει τον σύντροφό της, το πλαίσιό της (παραδοσιακή οικογένεια) και τον ίδιο της τον ρόλο («σύζυγος», «μέλος μιας “καλής” οικογένειας»). Όλες αυτές οι απώλειες επιδρούν στην εικόνα Εαυτού, ενισχύοντας την κρίση ταυτότητας, μιας και πολύ συχνά η γυναίκα δε γνωρίζει ποια είναι χωρίς αυτούς τους ρόλους.

Το στίγμα, ειδικά σε μικρές κοινότητες, συνδέεται με επιδείνωση της ψυχικής υγείας. Η ντροπή μπορεί να πάρει τα ινία και η αυτοσυμπόνια να γίνει ο μόνος σύμμαχος ειδικά αν η διαζευγμένη είναι και μητέρα. Συχνά εξάλλου έχει να παλέψει με την κριτική από τους δικούς της ανθρώπους (οικογένεια καταγωγής) που σαμποτάρουν τη νέα της πραγματικότητα και βρίσκονται αντίπαλοι αντί για σύμμαχοι στον σκληρό αγώνα της.

Η πρόκληση είναι να ξαναβρεθεί μια πιο αυθεντική συμφωνία ανάμεσα στην εμπειρία και στην αυτο-αντίληψη. Αυτό συχνά απαιτεί να αναγνωριστεί ο πόνος, η σύγχυση, αλλά και οι νέες δυνατότητες. Στην Προσωποκεντρική προσέγγιση, ο θεραπευτής προσφέρει άνευ όρων αποδοχή, γνησιότητα και ενσυναίσθηση, ώστε η θεραπευόμενη να έχει την ευκαιρία να συνδεθεί με τον πιο αυθεντικό Εαυτό της, να ξαναχτίσει την αυτοεικόνα της και να ξεκινήσει να απολαμβάνει τη νέα της ζωή.

Από ποιοτικές έρευνες έχουν αναγνωριστεί κάποιες φάσεις διεργασίας μετά το διαζύγιο:

1. Ρήξη: Το παλιό αφήγημα διαλύεται και εμφανίζονται συναισθήματα θλίψης, θυμού, κενότητας.
2. Μεταίχμιο: Πρόκειται για μια περίοδο αβεβαιότητας· ο παλιός εαυτός δεν υπάρχει ενώ ο νέος δεν έχει ακόμη συγκροτηθεί. Σε αυτή την φάση αναδύεται συχνά η αίσθηση «είμαι αόρατη» ή «δεν ξέρω ποια είμαι».
3. Αναδόμηση νοήματος: Σταδιακά η γυναίκα αρχίζει να δημιουργεί ένα νέο αφήγημα που είναι σύμφωνο με το εσωτερικό της βίωμα, όχι με τις εξωτερικές προσδοκίες. Αποκτά σιγά – σιγά εσωτερική εστία αξιολόγησης.

Το αποτύπωμα του χωρισμού στο σώμα

Η έρευνα δείχνει ότι οι γυναίκες μετά το διαζύγιο παρουσιάζουν αυξημένους σωματικούς κινδύνους εξαιτίας του χρόνιου στρες: καρδιολογικά και μεταβολικά προβλήματα, πεσμένο ανοσοποιητικό, αυξημένα περιστατικά σεξουαλικώς μεταδιδόμενων νοσημάτων και ψυχοσωματικά συμπτώματα όπως πονοκέφαλοι, διαταραχές ύπνου, γαστρεντερικά προβλήματα

Η επανασύνδεση με το σώμα μπορεί να λειτουργήσει ως θεραπευτική γέφυρα. Πρακτικές όπως η συνειδητή αναπνοή, η γιόγκα, ο χορός, μπορεί να βοηθήσουν στην επανασύνδεση με τον εαυτό και με το σώμα, κρίσιμη στην περίοδο που οι ρόλοι και οι ταυτότητες ανατρέπονται.

Σεξουαλικότητα και συντροφικές σχέσεις μετά το διαζύγιο

Ο χωρισμός συχνά φέρνει στην επιφάνεια όχι μόνο υπαρξιακά αλλά και βαθιά προσωπικά ερωτήματα γύρω από τη σεξουαλικότητα και την οικειότητα. Η γυναίκα καλείται να αναρωτηθεί εκ νέου: «Τι επιθυμώ πραγματικά; Πώς σχετίζομαι με το σώμα μου και με τον Άλλον;»

Στο επίπεδο της προσκόλλησης, ο χωρισμός μπορεί να ενεργοποιήσει παλιούς φόβους εγκατάλειψης ή απόρριψης. Οι ποιοτικές μελέτες ταυτότητας μετά το διαζύγιο δείχνουν ότι οι γυναίκες περνούν από μια φάση μετέωρης αβεβαιότητας («ποια είμαι ως ερωτικό ον τώρα;») σε μια διαδικασία ανασύνδεσης με την επιθυμία και με την εικόνα του σώματος. Αυτή η μετάβαση μπορεί να γίνει είτε πηγή άγχους είτε πεδίο απελευθέρωσης, ανάλογα με το πόσο αυθεντικά και με συμπόνια προσεγγίζουν τον εαυτό τους.

Υπάρχει επίσης μια τάση ανάμεσα σε οικονομικά αυτόνομες και με ακαδημαϊκό υπόβαθρο γυναίκες να μην βιάζονται να μπουν σε νέα σχέση μετά τον χωρισμό, αλλά να επενδύουν περισσότερο στην αυτογνωσία, τα ταξίδια και την προσωπική ανάπτυξη.

Το «αόρατο βάρος» μετά τον χωρισμό

Η οικονομική διάσταση του χωρισμού είναι συχνά σιωπηλή αλλά βαθιά τραυματική. Οι μελέτες δείχνουν ότι οι οικονομικές συνέπειες πλήττουν ιδιαίτερα τις γυναίκες και ακόμη περισσότερο τις μητέρες. Μετά τον χωρισμό το διαθέσιμο εισόδημα μιας γυναίκας μπορεί να μειωθεί δραματικά, καθώς χάνει την οικονομική συμβολή του συντρόφου. Έρευνες καταγράφουν ότι το αρχικό σοκ είναι έντονο· με τον χρόνο μπορεί να υπάρξει κάποια ανάκαμψη, αλλά σπάνια επιστρέφει στα προ-διαζυγίου επίπεδα.

Ιδιαίτερα σε οικογένειες με παιδιά, οι μονογονεϊκές μητέρες αντιμετωπίζουν πολύ υψηλότερα ποσοστά φτώχειας σε σχέση με τους πατέρες. Η έλλειψη προσιτής και ποιοτικής παιδικής μέριμνας από το κράτος περιορίζει την ικανότητα των γυναικών να εργαστούν ή να προχωρήσουν σε κατάρτιση. Αυτό δημιουργεί έναν φαύλο κύκλο εξάρτησης και ανασφάλειας. Οι ανισότητες στην αγορά εργασίας εξάλλου είναι γνωστές. Το λεγόμενο «motherhood penalty» (ποινή μητρότητας) σημαίνει χαμηλότερους μισθούς, λιγότερες ευκαιρίες προαγωγής και επισφαλείς συνθήκες εργασίας για τις γυναίκες που μεγαλώνουν παιδιά.

Το κλειδί για να μετριαστούν οι οικονομικές συνέπειες είναι η πρόσβαση σε πόρους. Η επανασύνδεση με την αγορά εργασίας, η στήριξη σε εκπαίδευση και κατάρτιση και η ενίσχυση της επαγγελματικής αυτοπεποίθησης είναι πολύ σημαντικές. Επιδόματα στέγασης, παιδικής μέριμνας και επιδοτούμενες υπηρεσίες μπορούν να ανακουφίσουν άμεσα την πίεση. Όπου υπάρχουν, η κοινότητα και τα δίκτυα δημιουργούν όχι μόνο πρακτική βοήθεια αλλά και αίσθηση συναισθηματικής ασφάλειας. Η οικονομική επισφάλεια δεν είναι απλώς θέμα αριθμών. Συνδέεται με την αξία που αποδίδει η γυναίκα στον εαυτό της και με το δικαίωμά της να ζει με αξιοπρέπεια. Η υποστήριξη ώστε να αποκτήσει αυτο-αποτελεσματικότητα (self-efficacy) στην οικονομική διαχείριση και την εργασία είναι μέρος της διαδικασίας αυτοπραγμάτωσης.

Γονεϊκότητα μετά το διαζύγιο

Μετά τον χωρισμό, η γονεϊκότητα παραμένει ένας από τους πιο καθοριστικούς παράγοντες που επηρεάζουν τόσο την ψυχική υγεία των γονιών όσο και την συναισθηματική ανάπτυξη των παιδιών. Η έρευνα δείχνει ότι η ποιότητα της συν-γονεϊκότητας είναι πιο σημαντική από τη νομική μορφή της επιμέλειας. Όταν οι γονείς μπορούν να συνεργάζονται με σεβασμό και σαφή όρια, τα παιδιά εμφανίζουν λιγότερα συναισθηματικά και συμπεριφορικά προβλήματα και μεγαλύτερη αίσθηση ασφάλειας.

Με προσωποκεντρικούς όρους, η πρόκληση για τις μητέρες μετά το διαζύγιο είναι να ξαναβρούν την αυθεντικότητα και τη συμφωνία (congruence) στο νέο τους ρόλο: να μπορούν να διαχωρίσουν τον πόνο του χωρισμού από την κοινή ευθύνη απέναντι στα παιδιά. Μέσα από ενσυναισθητική επικοινωνία, σεβασμό στα όρια και ψυχοεκπαίδευση, η γονεϊκότητα μετά τον χωρισμό μπορεί να μετατραπεί από πεδίο σύγκρουσης σε χώρο ανάπτυξης και ασφάλειας για όλους.

Από το πένθος στην προσωπική ανάπτυξη

Η αναδόμηση ταυτότητας μετά τον χωρισμό αποτελεί μια βαθιά πορεία από την ετεροκαθοριζόμενη εικόνα της συζύγου και μητέρας προς τον αυθεντικό Εαυτό της.

Στο προσωποκεντρικό πλαίσιο, αυτή η μετάβαση καλλιεργείται μέσα από την αφηγηματική αναδόμηση, την απο-μυθοποίηση του συμβόλου της Σταχτοπούτας και την επανεγγραφή αξιών και ορίων σύμφωνα με το προσωπικό βίωμα. Μικρά βήματα αυτονομίας ενισχύουν την αυτο-αποτελεσματικότητα, ενώ η άσκηση της αυτο-συμπόνιας μετατρέπει τη ντροπή σε κατανόηση και αποδοχή. Η οικονομική παιδεία και η διεκδίκηση πόρων, μαζί με την ύπαρξη ενός υποστηρικτικού πλέγματος φίλων και κοινότητας, δημιουργούν μια νέα αίσθηση σταθερότητας και ανήκειν. Η φροντίδα του σώματος μέσα από ύπνο, κίνηση και προληπτικούς ελέγχους, λειτουργεί ως πράξη σεβασμού και κατοίκησης του Εαυτού, ενώ η ψυχοεκπαίδευση στα όρια βοηθά στη συγκρότηση υγιών σχέσεων με τα παιδιά και τον πρώην σύντροφο.

Πολλές γυναίκες περιγράφουν αυτή τη διαδρομή ως μια διαδικασία «αναδόμησης του Εαυτού»· μια πορεία όπου ο χωρισμός μετατρέπεται από απώλεια σε ευκαιρία για αυθεντική σύνδεση με το ποιες πραγματικά είναι.

Βιβλιογραφικές αναφορές

• Xu, H. et al. (2019). The Cinderella Complex: Word embeddings reveal gender stereotypes in language.
• Butkutė, L. et al. (2023). Restricted Self-Transition: A Journey of Divorcees Through the Liminal Stage.
• Kaleta, K. et al. (2023). Post-traumatic growth and subjective well-being after divorce; the role of self-esteem.
• Kim, A. et al. (2023). Self-stigma and mental health in divorced single-parent women.
• Pellón-Elexpuru, I. et al. (2024). Divorce and physical health: A three-level meta-analysis. Social Science & Medicine.
• Lewin, A. C. et al. (2023). When Marriage Ends: Differences in Affluence and Poverty by Marital Status.
• Augustijn, L. et al. (2023). Mothers’ Economic Well-Being in Sole and Joint Physical Custody Families. Journal of Family and Economic Issues.
• Haapanen, M. et al. (2024). Shared Care and Mothers’ Post-separation Economic Well-Being. Journal of Family and Economic Issues.
• Bergström, M. et al. (2021). Importance of living arrangements and coparenting quality for preschool children’s mental health.
• Hardesty, J. L. et al. (2016). Marital Violence and Coparenting Quality After Separation.
• Waxman, E. (2025). Policy Levers to Support Single-Mother Economic Mobility. Urban Institute