Το τραύμα ως ένας ημιτελής κύκλος

Το τραύμα προκαλείται από ένα στρεσσογόνο συμβάν, το οποίο βρίσκεται έξω από το εύρος της συνήθους ανθρώπινης εμπειρίας. Τραυματικό σοκ αποκαλούμε τη συνθήκη εκείνη κατά την οποία βιώνουμε απειλητικά συχνά ακόμη και για τη ζωή μας γεγονότα, που δεν μας επιτρέπουν να ανταποκριθούμε αποτελεσματικά. Το αναπτυξιακό τραύμα από την άλλη, δημιουργείται όταν η φροντίδα ή η καθοδήγηση είναι ανεπαρκής κατά τα κρίσιμα παιδικά χρόνια.

Συχνές αιτίες είναι το εμβρυϊκό τραύμα, το τραύμα τοκετού, η απώλεια ενός γονέα, κάποια βαριά ασθένεια, σωματικά τραύματα όπως οι πτώσεις ή τα ατυχήματα, το σεξουαλικό τραύμα, η σωματική ή συναισθηματική κακοποίηση, η άμεση μαρτυρία στην άσκηση βίας σε άλλους, οι φυσικές καταστροφές όπως σεισμοί, πυρκαγιές και πλημμύρες, οι ιατρικές επεμβάσεις, η παρατεταμένη ακινητοποίηση.

Η διαφορά μεταξύ της εσωτερικής επιτάχυνσης του νευρικού συστήματος την ώρα που βιώνουμε απειλή και της εξωτερικής ακινησίας του σώματος δημιουργεί μια έντονη αναταραχή στον οργανισμό μας. Αυτό το κατάλοιπο της μη διοχετευμένης ενέργειας δεν εξαφανίζεται έτσι απλά, παραμένει στο σώμα και συχνά καταλήγει στη δημιουργία μιας ευρείας ποικιλίας συμπτωμάτων όπως άγχος, κατάθλιψη, ψυχοσωματικά προβλήματα και προβλήματα συμπεριφοράς. Πρέπει λοιπόν να εκφορτίσουμε όλη την ενέργεια που επιστρατεύτηκε για την αντιμετώπιση αυτής της απειλής, αλλιώς το τραύμα θα κυριαρχεί στη ζωή μας.

Όταν ο οργανισμός βρεθεί σε κατάσταση απειλής, διεγείρεται ώστε να την αντιμετωπίσει, ενώ αργότερα χαλαρώνει. Αυτός χαρακτηρίζεται από τον P. Levine ως ένας ολοκληρωμένος κύκλος εγρήγορσης. Στους ανθρώπους που έχουν βιώσει τραύμα, ο κύκλος αυτός δεν έχει ολοκληρωθεί, αφού η διέγερση έχει συνδεθεί με την εμπειρία του «παγώματος» μπροστά στην απειλή. Φοβούνται να ξαναμπούν σε εγρήγορση, να αντιμετωπίσουν την απειλή κι έπειτα να βιώσουν χαλάρωση και ικανοποίηση, με αποτέλεσμα να δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος χαμηλής αυτοεκτίμησης, ακινητοποίησης και φόβου. Το τραύμα λοιπόν, είναι το αποτέλεσμα μιας ψυχοσωματικής διαδικασίας που δεν ολοκληρώθηκε.

Η ικανότητά μας να εισερχόμαστε και να εξερχόμαστε από την αντίδραση ακινησίας ή παγώματος, είναι το κλειδί για την αποφυγή των εξουθενωτικών επιπτώσεων του τραύματος. Η γενετική μνήμη ότι είμαστε εύκολη λεία για τα θηρία έχει εντυπωθεί στον εγκέφαλο και στο νευρικό μας σύστημα από τους προϊστορικούς χρόνους. Μπορούμε όμως να επιτύχουμε το ξεπάγωμά μας ενεργοποιώντας την έμφυτη παρόρμησή μας να επιστρέψουμε σε μια κατάσταση δυναμικής ισορροπίας.

Παράγοντες που επηρεάζουν την εμφάνιση του τραύματος είναι το γεγονός αυτό καθαυτό, οι συνθήκες ζωής του ατόμου τη στιγμή του τραυματικού γεγονότος, τα φυσικά χαρακτηριστικά του ατόμου (η φυσική κατάσταση, η ηλικία, ψυχοφυσιολογική ανάπτυξη και η αντοχή του), οι επίκτητες ικανότητες του ατόμου, η αίσθησή του αναφορικά με την ικανότητά του να αντιμετωπίζει τον κίνδυνο, αλλά και το ιστορικό επιτυχίας ή αποτυχίας. Η αντίδραση πάντως του οργανισμού σε ένα απειλητικό γεγονός φαίνεται να είναι πιο σημαντική από το γεγονός αυτό καθαυτό.

Συμπτώματα

Χρειάζονται μήνες ή και χρόνια για να μετατραπεί μια παγωμένη αντίδραση σε συμπτωματική. Το αποτέλεσμα είναι συσσωρευτικό. Ακολουθούν κάποια από τα βασικά χαρακτηριστικά του τραύματος:

1) Υπερδιέγερση: όλη αυτή η ενέργεια που δεν εκφορτίστηκε εξαιτίας του «παγώματος», εκφράζεται σε ανύποπτο χρόνο και φαινομενικά χωρίς αιτία, ως άγχος, κρίσεις πανικού, τρομακτικές εικόνες και αναδρομές.
2) Σφίξιμο: η συρρίκνωση συναισθηματική και σωματική που προκύπτει από τον φόβο.
3) Ψυχική αποσύνδεση: πολύ συχνά ο καλύτερος τρόπος διαχείρισης ενός τραυματικού γεγονότος ώστε το άτομο να διαχειριστεί καταστάσεις πέρα από την αντοχή του. Σε ήπια μορφή η αποσύνδεση εκφράζεται ως αιώρηση στο χώρο (σα να βγαίνει το άτομο από το σώμα του και να παρατηρεί όσα του συμβαίνουν σα να ήτανε ταινία), ενώ σε πιο δύσκολες περιπτώσεις μπορεί να εκδηλωθεί ακόμη και το σύνδρομο των πολλαπλών προσωπικοτήτων.
4) Πάγωμα/ακινησία/αίσθηση ανημπόριας: όταν το νευρικό σύστημα αδυνατεί να διαχειριστεί τα υπερβολικά ποσά ενέργειας που έχει αποθηκεύσει από την διέγερση που δεν έχει εκφραστεί ως δράση και πατάει τόσο δυνατά το φρένο, που ακινητοποιείται.

Άλλα συμπτώματα μπορεί να είναι η υπερβολική ευαισθησία στο φως και στον ήχο, η υπερκινητικότητα, οι δυσανάλογες συναισθηματικές αντιδράσεις όπως οι εκρήξεις θυμού, οι εφιάλτες και οι νυχτερινές εφιδρώσεις, οι απότομες εναλλαγές διάθεσης, η μειωμένη ικανότητα διαχείρισης του άγχους, η δυσκολία στον ύπνο, η έλξη για επικίνδυνες καταστάσεις, τα κενά μνήμης, η ανικανότητα να σχετιστούμε με άλλα άτομα, ο φόβος ότι θα πεθάνουμε ή θα τρελαθούμε. Η αναβίωση του τραύματος, η επανάληψη του μοτίβου που μας συνδέει με τον ίδιο πόνο, μπορεί να εκδραματιστεί σε προσφιλείς σχέσεις, σε εργασιακές συναλλαγές ή σε επαναλαμβανόμενα τυχαία ατυχήματα.

Τα συμπτώματα του τραύματος άλλοτε είναι σταθερά, άλλοτε έρχονται και φεύγουν ή υποβόσκουν για δεκαετίες, έως ότου εκδηλωθούν φαινομενικά από το πουθενά.

Θεραπεία

Την ίδια στιγμή που κατά λάθος κόβουμε το δέρμα μας με ένα μαχαίρι, το ίδιο το δέρμα ξεκινάει την διαδικασία της επούλωσης. Το ίδιο ισχύει και για τις δυσκολίες της ζωής, το στρες που προκαλούν και το τραύμα που ενδεχομένως έχουμε υποστεί.

Ο τρόπος με τον οποίο διαχειριζόμαστε την τραυματική εμπειρία (ως άτομα, ομάδες και κοινωνίες), επηρεάζει την ποιότητα της ζωής μας. Δυστυχώς, η πρακτική της σύγχρονης ιατρικής και ψυχολογίας υποτιμά τη σύνδεση ψυχής και σώματος όταν πρόκειται για την θεραπεία του τραύματος. Χρειαζόμαστε υποστήριξη από φίλους, συγγενείς και ειδικούς ώστε να αρχίσουμε να εμπιστευόμαστε την φυσική διαδικασία εκτόνωσης της εγκλωβισμένης ενέργειας και της επούλωσης.

ΔΕΝ είναι όμως αναγκαίο να ανασύρουμε παλιές αναμνήσεις και να ξαναζήσουμε τον πόνο για να θεραπεύσουμε το τραύμα, γιατί με αυτό τον τρόπο μπορεί να επανατραυματιστούμε. Χρειάζεται αντίθετα να «ξυπνήσουμε» τις βαθιές ψυχοφυσιολογικές μας δυνάμεις και να τις αξιοποιήσουμε συνειδητά. Το κλειδί στην θεραπεία του τραύματος φαίνεται να είναι η σωματική αίσθηση και όχι το έντονο συναίσθημα ή τα γεγονότα.

Σύμφωνα με την μυθολογία, όποιος κοιτούσε την Μέδουσα κατάματα μεταμορφωνόταν σε πέτρα. Έτσι συμβαίνει και με το τραύμα: αντί να το αντιμετωπίσουμε κατά μέτωπο, πρέπει να δουλέψουμε με την αντανάκλασή του, η οποία καθρεφτίζεται στην βιωμένη αίσθηση. Σύμφωνα με τον Eugene Gendlin, δεν πρόκειται για νοητική αλλά για σωματική εμπειρία, είναι μερικές φορές ασαφής, πάντοτε περίπλοκη και διαρκώς μεταβαλλόμενη.

Η επαναδιαπραγμάτευση του τραύματος, η διεργασία δηλαδή ασφαλούς και ήπιας εξόδου από την κατάσταση της ακινησίας, είναι ένα ηρωικό ταξίδι που περιλαμβάνει στιγμές βαθιάς συνειδητοποίησης και εξέλιξης αλλά και περιόδους σκληρής, ανιαρής δουλειάς, πολλές ματαιώσεις και παλινδρομήσεις.

Η ενδυνάμωση και η υγιής επιθετικότητα του ατόμου είναι θεμελιώδεις στη διαδικασία ανάρρωσης από το τραύμα. Το άτομο καλείται να εκπαιδευτεί να επιλέγει την κατεύθυνση και τον τρόπο χρήσης της δύναμής του, την λεγόμενη αντίδραση προσανατολισμού (είναι η διεργασία εξακρίβωσης της θέσης του ατόμου σε σχέση με τις συνθήκες και το περιβάλλον ώστε να δράσει κατάλληλα), η οποία είχε συρρικνωθεί εξαιτίας του τραύματος.

Το τραύμα σχεδόν αναπόφευκτα, θα συμβεί. Δε χρειάζεται όμως και να γίνει ισόβια καταδίκη. Μπορεί αντίθετα να αποτελέσει μια ευκαιρία για εξέλιξη, για μεταμόρφωση, για αφύπνιση. Όπως στην τέχνη Kintsugi της Ιαπωνίας, αν ένα βάζο σπάσει, μπορούμε να ενώσουμε τα κομμάτια με χρυσό και να δημιουργήσουμε ένα νέο, πολύτιμο έργο τέχνης.

Βιβλιογραφικές αναφορές

Levine, P. A. (1997). Waking the tiger: Healing trauma: The innate capacity to transform overwhelming experiences. North Atlantic Books.
Gendlin, E. T. (2012). Focusing-oriented psychotherapy: A manual of the experiential method. Guilford Press.